Osiadłości i grunty Iłży

Historyczne nazwy własne, tak jak zabytki czy dzieła sztuki, stanowią część dziedzictwa kulturowego, które podlega ochronie i powinno być kultywowane. Są bogactwem  nader często niedostrzeganym i niedocenianym, a przecież brzmienie toponimów jest unikalne, co nadaje im szczególną wartość. Ich etymologia została ukształtowana przez specyficzne warunki społeczne, historyczne i geograficzne, związane z danym miejscem. Niektóre toponimy, wskutek zniszczenia świadectw materialnych, są jedynymi głosicielami przeszłości i dawności danego obszaru.  W ten sposób łączą historię z teraźniejszością, stare z nowym. Aby jednak nazwy historyczne żyły muszą istnieć w przestrzeni, trzeba je używać i przypominać wciąż nowym pokoleniom. Dlatego inicjatywa Stowarzyszenia Iłża 2039, o umieszczaniu historycznych nazw placów miejskich i podmiejskich na tabliczkach z numerem domu i nazwą ulicy, jest godna poparcia. Nie można pominąć wydźwięku estetycznego, który łączy się z tym projektem.  Idea jednorodnych tabliczek z akcentem lokalnym jest znamieniem integralności, tożsamości miasta i świadomości historycznej mieszkańców.

Na wstępie parę słów o nazwie projektu – Dzielnice Iłży. Dla większości z nas jest oczywiste, że chodzi o potoczne rozumienie terminu dzielnica, jednak jak pokazała dyskusja na fb można mieć do tego pojęcia mniej lub bardziej uzasadnione zastrzeżenia.  Z tego powodu zrezygnowalibyśmy ze stosowania określenia dzielnica. Wydaje się, że bardziej adekwatne będzie wybranie jednego z terminów, pojawiających się w XIX wiecznych iłżeckich dokumentach, np.  siedlisko, osiadłość lub plac. Są to pojęcia dawne, współcześnie nie sformalizowane administracyjnie, tym samym pasujące do historycznych toponimów.

Stowarzyszenie Iłża 2039 zaproponowało podział Iłży na (dzielnice) osiadłości. Oczywiście jest to dopiero przyczynek do dyskusji. Pierwsza uwaga, jaka nasuwa się po analizie planu, to bardzo  duża liczba siedlisk i przypadkowy przebieg ich granic. Jest to konsekwencja założenia, że należy dzielić całą przestrzeń miasta. Ten sposób podejścia naraża jednak na zafałszowanie historycznych podziałów, ponieważ nie znamy dokładnych zasięgów większości osiadłości. Przyjąć należy raczej zasadę, że wprowadzamy do przestrzeni nazwy tylko tych osiadłości, których zasięg możemy ogólnie zweryfikować w źródłach historycznych lub racjonalnie uzasadnić odrębnością architektoniczną, funkcjonalną, jednorodnością obszaru lub położenia. Krótko mówiąc nie powinniśmy dążyć do całkowitego i dokładnego rozparcelowania Iłży, gdyż nie ma do tego podstaw.

Brak sąsiedztwa historycznych siedlisk wiąże się z naturalnym procesem rozwoju miasta i przechodzenia nazw osiadłości w nazwy ulic.  Zmieniało to w kolejnych pokoleniach świadomość postrzegania nazwy, ograniczając jej rozpiętość zasadniczo do ciągu komunikacyjnego (Podzamcze, Kaleta, Wójtowska). Urbanizacja była także przyczyną wkraczania osadnictwa na tereny ściśle rolne i dlatego też dawne nazwy gruntów ornych czy łąk stawały się nazwami ulic. W ten sposób powstały ulice Zawady, Pankowszczyzna czy Krzemieniec.   Niektóre, „silne” osiadłości z ulicą o tej samej nazwie nadal jednak funkcjonują w świadomości przede wszystkim jako przestrzenie.

W ustaleniu nazw i położenia siedlisk i gruntów wykorzystano: Mapę Miasta Narodowego Iłża (1824), Mapę Realności do Miasta Narodowego Iłży należących (1824 r. ), Plan Oryginalny Iłży (1834) oraz Rejestr pomiaru realności do Miasta Narodowego Iłża oraz kilka innych planów, map i opracowanie A. Bednarczyka, Iłża wczoraj i dziś.

Rejestr pomiaru realności dzieli obszar miasta na: nieużytki (ulice, place, jeziora, budynki, cmentarze), grunty orne, łąki i ogrody. Wśród Łąk wymienia: Myłnicę, Biskupiec, Blich, Kaletę, Za Panną Maryją, Przy ul. Panny Maryi, Przy ul. Spadek, Pasternik, Przy ul. Chwałowskiej; do gruntów ornych zalicza: Za św. Leonardem, Biskupiec, Maleniec, Za Panną Marią, Nad Kluskowym Borkiem, Za Św. Duchem, Przy Młynie Wójtowskim, Blich, Czarne Pole, Wodąca, Od Zapłocia, Krzemieniec, Ku Cegielni, Pankowszczyznę, Za piecem Wapiennym, Za Cegielnią, Od Zapłocia; ogrody nazwano: Przy ul. Panny Maryi, Przy ul. Bodzentyńskiej, Przy Fabryce, Zawady, Przy ul. Wójtowskiej, Przy ul. Spadek, Uliczański, Przy Wapienniku,  Kaleta,  Pankowszczyzna, Stok i Woda, Nad Jeziorem,  Za Kanonią, Przy ul. Poprzecznej, W Tyłach;  na nieużytki składały się m.in. 23 ulice.

Rejestr wymienia jeszcze takie osobliwe przestrzenie jak:  Doły zwane Góry za Panną Marią, Lisie Jamy, Doły Żuczkowice, Doły za Św. Duchem i Piaski u Biskupca.

Jak wykazano wyżej, przedstawiając toponimy z Rejestru osiadłości w 1824 r., Iłża miała znaczną liczbę siedlisk i pól. Z praktycznych  powodów nie mogą one wszystkie wrócić do przestrzeni miasta. Poza tym posiadamy również nazwy pochodzące z innych okresów.  Stoimy zatem przed koniecznością dokonania wyboru.  W zaproponowanej niżej liście pominięto toponimy areałów rolnych nie posiadających zabudowań (Za Św. Duchem, Wodąca, Blich i Myłnica lub Młynica), a także tych, które w większości znajdują się dzisiaj poza Iłżą (Cegielnia, Gaj). Lista nie uwzględnia również siedlisk, na obszarach których powstała tylko jedna ulica o tej samej nazwie (np. Zawady, Podzamcze, Zamłynie).

Na liście natomiast znajdują się toponimy, których przybliżony zasięg możemy określić na podstawie dokumentów  archiwalnych lub racjonalnie uzasadnić.

Ze względu na ograniczenie czasowe nie przeprowadzono  wnikliwej kwerendy źródeł związanych z nazewnictwem iłżeckich siedlisk i gruntów. Oparto się głównie na  wybranych materiałach z AP w Kielcach i Radomiu. W związku z tym kwestia iłżeckich  toponimów jest nadal szeroko otwarta, a poniższe propozycje nie mają charakteru arbitralnego lecz są jedynie głosem w dyskusji.

Siedliska Iłży

  1. W Murze – termin ten nie był nazwą własną lecz w XIX wiecznych dokumentach stosowany był jako synonim właściwego miasta, czyli tego, które znajdowało się wewnątrz murów obronnych. Jest to bardzo ważne rozróżnienie, które dzisiaj jest niezauważalne. Jedynym terminem określającym tę przestrzeń była nazwa – Iłża. Oczywiście można użyć innych określeń niż W Murze, takich jak Centrum czy Śródmieście, lecz wydaje się, że  są zbyt powszechne i wielkomiejskie. Co do nazwy Stare Miasto, jest ona zarezerwowana dla innej części Iłży.

    Frag. Mapy Miasta Narodowego Iłża (1824)
    (źródło: AP w Kielcach)

  1. Wzgórze Św. Leonarda – nazwa pochodząca od wezwania kościółka, który do ok. 1780 r. znajdował się w tym miejscu. Granice siedliska od północy i wschodu wyznaczają cechy fizyczne terenu, od południa i zachodu mają zasięg umowny. Tutaj znajduje się cmentarz i szpital
  2. Koński Targ – nazwa placu (ulicy), która pojawia się na początku XIX w. Była to główna przestrzeń handlowa miasta do II wojny światowej. Jego plan i dokładny zasięg znamy z Rysu Sytuacyjnego z 1837 r. W naszej propozycji granice Końskiego Targu zostały nieco zmodyfikowane ze względu na sąsiedztwo z zabudową  siedliska (W Murze). Na K.T.  składa się ul. Kochanowskiego, płk. Muzyki (do mostu) i Plac 11 Listopada, ale tylko część północna i wschodnia. Pierzeja południowa placu przypisana jest siedlisku W Murze.

    Frag. Rysu sytuacyjnego Zielińskiego z 1837 r, z Końskim Targiem (źródło: AP w Radomiu)

  3. Za Świętym Leonardem – pola za miastem rozciągające się po jego zachodniej i północnej stronie. Rozpoczynały się prawdopodobnie od wąwozu za szpitalem i kończyły na dzisiejszej ulicy Polnej. Na zachodzie dochodziły do dóbr pakosławskich a na południu do Zuchowca.
  4. Domki – potoczna nazwa osiedla domków jednorodzinnych, która pojawiła się ok. lat 70. ubiegłego wieku. Jest to siedlisko  o jednolitym charakterze architektonicznym, które zostało wzniesione na Wzgórzu św. Leonarda. Ograniczone jest od południa wąwozem Zuchowiec, od północy cmentarzem, a o wschodu ul. Powstania Styczniowego (dawniej Zuchowiec). Granicę zachodnią wyznacza zasięg zabudowy.
  5. Zuchowiec – obejmuje głownie wąwóz Zuchowiec i jego zbocza. Do siedliska zaliczona została także część dawnej ul. Zuchowiec (dziś Powstania Styczniowego).
  6. Osiedle Zuchowiec – najmłodsze osiedle mieszkaniowe Iłży, zawarte między ulicami Seredzki Trakt – Powstania Styczniowego i Bodzentyńską. Granice od strony południowej wyznacza zasięg osiedlowej zabudowy (garaże).
  7. Osiedle Staszica – największe i najludniejsze osiedle mieszkaniowe miasta, którego początki sięgają pierwszej połowy lat 60. ubiegłego wieku. Z tego powodu nazywane w dobie socjalizmu Osiedlem XX lecia PRL. Używano także adresu ul. Seredzka i Spadek. Na terenie osiedla znajdowała się niegdyś Kanonia, czyli gospodarstwo należące do dóbr kościelnych. Znaczna część siedliska wybudowana została na gruntach zwanych Zawada.
  1. Pankowszczyzna – siedlisko w południowej części miasta nad Iłżanką i przy ul. Błazińskiej.

    Frag. Mapy Realności do Miasta Narodowego Iłża należących (źródło: AP w Kielcach)

  2. Wapiennik – siedlisko, którego nazwa powstała w okresie międzywojennym z powodu założenia na tym terenie zakładów wydobywających i wypalających wapień. Jego zasięg pokrywa się z polami, które na mapie z 1837 r. nazywają się Ku Miastu.
  3. Krzemieniec – dawne pola rozciągające się na wysoczyźnie po wschodniej stronie miasta. Nazwa pochodzi od krzemienia, który w tym miejscu obficie występował.

    Frag. Mapy Realności do Miasta Narodowego Iłża należących z Krzemieńcem (źródło: AP w Kielcach)

  4. Stare Miasto – pierwotna lokacja miasta. W jej skład wchodzi Kościół Matki Boskiej Śnieżnej, cmentarz i Kopiec Tatarski oraz prawy brzeg Iłżanki w kierunku Chwałowic. Badania archeologiczne potwierdziły, że to miejsce było kolebką iłżeckiego osadnictwa. Z siedliskiem łączy się nazwa ulicy – Staromiejska.
  5. Za Panną Marią – pola rozciągające się między ulicami Wołyniaków, Staromiejską i granicą miasta od strony Chwałowic.
  6. Kluskowy Borek – malowniczy wąwóz wcinający się w wysoczyznę od strony wschodniej miasta.

    Frag. Mapy Realności do Miasta Narodowego Iłża należących z Kluskowym Borkiem (źródło: AP w Kielcach)

  7. Pasternik – niegdyś nazwa łąki. Wymieniona w planie Rys sytuacyjny z 1837 r.
  8. Biskupiec – pola rozciągające się za dzisiejszą ul. Polną do granicy z polami krzyżanowickimi.
  9. Czarne Pole – nazwa gruntów ornych najdalej wysuniętych na zachód, przy ul. Kampanii Wrześniowej. Większa część historycznego Czarnego Pola należy obecnie do Piłatki.
  10. Sztynderka – w gwarze wielkopolskiej i śląskiej oznacza wieszak. Nazwa po raz pierwszy pojawiła się na Mapie Miasta Narodowego Iłża z 1824 r., parcela o nr 389. W 1860 została wydzierżawiona Sunderlandom.

    Frag. Mapy Miasta Narodowego Iłża z 1824 r. z gruntem Sztynderka (źródło: AP w Kielcach)

    Plan gruntów należących do fabryki fajansu: a – budynek fabryki, p2 – Sztynderka (źródło: AP w Radomiu)

 

 

Paweł Nowakowski

 

link do mapy z zaproponowanymi osiadłościami:  

https://www.google.com/maps/d/u/1/edit?hl=pl&mid=1AakeYg-bLaZ16wEhS2UnXoxYuqB5htam&ll=51.16784330286694%2C21.240516364300902&z=14