Stan wojenny w Iłży w dokumentach MO i SB

utworzone przez Paweł Nowakowski | 20 12 2025 | Aktualności, Historia Iłży

Sytuacja ekonomiczna w Polsce na przełomie lat 70 i 80 XX uległa znacznemu pogorszeniu. Z tego powodu latem 1980 roku na Lubelszczyźnie wybuchły pierwsze strajki robotników, które następnie przeniosły się do innych miast. Władza dla złagodzenia protestów zgadza się na powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. W ciągu kilku miesięcy do organizacji wstąpiło ponad 9 milionów Polaków. W lutym 1981 r. powstaje NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”, a w niedługim czasie powołano do istnienia gminny zarząd NSZZ RI w Iłży. Przewodniczącym zarządu został rolnik z Krzyżanowic Józef Skiba, zastępcą Jan Wożniak, a członkami Mieczysław Dygas, Zenon Tusiński oraz Stanisław Nobis[1].

Rząd komunistyczny obawiając się utraty władzy oraz ulegając naciskom płynącym ze strony ZSRR, rozpoczął przygotowywania do likwidacji Solidarności i zatrzymania zmian jakie zachodziły w Polsce. Zajęły się tym głównie resorty siłowe, na których miała spocząć odpowiedzialność za zaplanowanie i przeprowadzenie „ocalenia narodowego”. Tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego, 8 grudnia 1981 r. iłżeccy milicjanci wzmocnieni przez członków ORMO, dowodzeni przez funkcjonariuszy z KWMO w Radomiu, rozpoczęli na terenie Iłży operację pod kryptonimem „Pierścien-2”. Akcja polegała na przeprowadzeniu kontroli mieszkań osób podejrzanych, melin i miejsc, w których mógł przebywać tak zwany element przestępczy.[2]

Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Radomiu przygotowała się do internowania działaczy Solidarności, ale także osób uznanych za niebezpieczne. Na liście do zatrzymania znalazł się też jeden z mieszkańców Iłży, który według milicji miał nie przestrzegać „norm i zasad porządku prawnego, W przeszłości karany za przestępstwa kryminalne oraz nawołujący do niepokojów społecznych”[3]. Z nieznanych przyczyn osoba ta jednak nie została internowana. W pierwszym dniu stanu wojennego grupa związkowców Solidarności zaplanowała zebranie w urzędzie miasta.

Milicjanci nie zezwolili na wejście związkowców do budynku, nikt jednak z przybyłych nie został zatrzymany, nie internowano też żadnej osoby z terenu naszej gminy. Działalność Solidarności została zawieszona, ale sztandar związkowy z Zakładu Części Samochodowych udało się wynieść i ukryć w kościele parafialnym w Iłży. W czasie stanu wojennego zarejestrowano w miasteczku różne przejawy oporu i aktywności anty ustrojowej.  Część mieszkańców w ramach bojkotu wychodziła z domów w godzinach emisji Dziennika Telewizyjnego, czytano prasę podziemną, która różnymi kanałami trafiała do Iłży, wywieszano zakazane flagi, rozrzucano i rozklejano ulotki. 

Pierwsza informacja o przebiegu stanu wojennego w Iłży, którą odnalazłem w zasobach IPN, pochodzi dopiero z drugiej połowy lutego 1982 r., a dokładnie 23 lutego. Tego dnia wieczorem zatrzymano kilku nastolatków w piwnicy na osiedlu XX lecia PRL przy których znaleziono świece. Tej samej nocy nieznane osoby wywiesiły na zamkowej baszcie flagę KPN[4], czyli Konfederacji Polski Niepodległej. Milicjanci mieli niemały problem z usunięciem flagi gdyż nikt w zimie nie chciał wspinać się na basztę, na którą w tamtym czasie nie było schodów.

16 marca 1982 r. jeden z posterunkowych sporządził notatkę służbową zawierającą informację, że w Małomierzycach byli członkowie Solidarności organizują „Grupę Odwetową”. Grupą miał kierować były przewodniczący NZSS Solidarności Rolników Indywidualnych w Małomierzycach, współorganizator strajku rolników w maju 1981 r. Według funkcjonariusza grupa ta w przyszłość planowała prowadzić działalność zbrojną na terenie gminy Iłża, a obecnie zajmowała się nakłanianiem rolników do ograniczenia dostaw do skupu mleka i innych produktów rolnych. Miejscem zebrań grupy miała być leśniczówka, w której rzekomo nawet zainstalowano drukarnię[5]. Milicjant nie podał skąd pozyskał tak rewelacyjne informacje.

W stanie wojennym obowiązywała godzina milicyjna czyli zakaz przebywania w miejscach publicznych między godziną 22 a 6 rano, chyba że posiadało się odpowiednią przepustkę. Osoby nie przestrzegające tego zakazu były karane o czym przekonał się 14 kwietnia 1982 r. nietrzeźwy mieszkaniec z miejscowości Grechów, którego zatrzymano nocą w Iłży na ulicy Podzamcze. Został skierowany do kolegium ds. wykroczeń działającym przy Naczelniku Miasta i Gminy w Iłży. Ukarano zatrzymanego wysoką grzywną, która wynosiła 3500 zł lub 35 dniami aresztu. Obwiniony prawdopodobnie odmówił zapłacenia grzywny i trafił do Zakładu Karnego w Grodzisku Mazowieckim, w którym przebywał od 19 kwietnia do 19 maja 1982 r.[6]

19 czerwca 1982 r. kilku byłych działaczy Solidarności wywiesiło na kominie Zakładów Górniczo Metalowych „Zębiec” flagę z napisem „Solidarność”. Wśród podejrzanych znalazł się mieszkaniec Iłży Henryk Siwiec.[7] Funkcjonariusze ze Starachowic obawiając się w przyszłości podobnych ekscesów oraz kolportażu ulotek na terenie zakładu, złożyli 23 sierpnia 1982 r. wniosek o aresztowanie Siwca. 28 sierpnia w KWMO w Kielcach zapadła decyzja o jego internowaniu. Został umieszczony w Ośrodku Odosobnienia w Kielcach i przebywał tam do 15 października 1982 r.[8]

28 września 1982 r. nieznani sprawcy wywiesili ponownie na baszcie flagę tym razem Solidarności. Polecenie usunięcia flagi z wieży otrzymał jeden z pracowników Państwowej Gospodarki Komunalnej. Z czynności zdjęcia flagi zachował się obszerny protokół opisujący jak w tamtym czasie wchodziło się na basztę[9].   Podobnie jak w przypadku flagi wywieszonej w lutym nie udało się ustalić sprawców.

W nocy z 6 na 7 listopada 1982 r. oblano czarną farbą godło znajdujące się na Urzędzie Miasta i Gminy w Iłży.

W nocy z 9 ma 10 listopada 1982 r. nieznani sprawcy rozrzucili na osiedlu około 200 ulotek o treści „Solidarność zwycięży”.

Ulotki znalazł wcześnie rano woźny sprzątający plac szkolny. Dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Iłży wraz z kierownikiem internatu dokonali kontroli wszystkich pokoi w internacie. Szczególnie skrupulatnie przeszukano pokój ucznia z Lipska, którego ojciec był internowany[10]. Ulotki o tej samej treści zostały również rozrzucone przed Zakładem Części Samochodowych i szpitalem. Z powodu powyższych wydarzeń powołano grupę operacyjno-śledczą składającą się z milicjantów z Radomia, Iłży i Lipska, która miała doprowadzić do zatrzymania osób kolportujących ulotki.[11] Jednym z pierwszych ujętych w tej sprawie był pracownik ZCS w Iłży, który przed ogłoszeniem stanu wojennego był członkiem Solidarności. Do pomocy w wykryciu sprawców, posłużono się również tajnym współpracownikiem (TW) „Wojtek”, który 21 listopada 1982 r. udał się do mieszkania byłej działaczki Solidarności mieszkającej na osiedlu XX-lecia PRL. Miał się tam dowiedzieć, że inspiratorami rozpowszechniania na terenie miasta ulotek są trzej działacze  Solidarności. W trakcie rozmowy z nimi usłyszał, że pewnego razu „przygotowali wieszanie” ale coś nie wyszło ponieważ nie udało się wyłączyć prądu w mieście.[12]

Frapujące jest informacja, że podejrzenie powielania ulotek padło także na pracowników  Muzeum Regionalnego w Iłży.[13] Funkcjonariusze uważali, że panują tam dogodne warunki a osoby tam pracujące miały rzekomo negatywny stosunek do „obecnej sytuacji politycznej w kraju”.[14]

6 grudnia 1982 r. odbyła się w komisariacie MO w Iłży narada grupy operacyjno-śledczej, na której omówiono dalsze kroki w prowadzonym śledztwie[15] Klika dni po nardzie złożono do prokuratury w Zwoleniu wniosek o przeszukanie mieszkań 3 osób z Iłży i jednej osoby ze Starachowic, które podejrzewano o drukowanie i rozpowszechnianie ulotek Solidarności.[16]  21 grudnia dokonano przeszukań u wytypowanych osób, nie znaleziono żadnych ulotek ani nielegalnych wydawnictw.

W nocy z 18 na 19 grudnia 1982 r. ponownie zostały rozrzucone w Iłży ulotki o treści „nie wybaczymy oprawcom ofiar czarnego grudnia”. Jak zwykle w takim przypadku ruszyło dochodzenie.  Śledczym dopiero w lutym 1983 r. udało się namierzyć kobietę, która rozrzuciła ulotki w okolicach stacji PKP. 24.02.1983 funkcjonariusze z KWMO w Radomiu złożyli do prokuratury w Zwoleniu pismo o zgodę na tymczasowe aresztowanie podejrzanej oraz mieszkanki Iłży, od której rzekomo miała te ulotki otrzymać.[17] Jedna z kobiet trafiła do Aresztu Śledczego Warszawa Grochów i przebywała w nim do 30 marca 1983 r.[18]

30.01.1983 r. milicjant wracając po służbie znalazł na ulicy Bodzentyńskiej kilka rozrzuconych ulotek o treści „Solidarność zwycięży”.[19]

W nocy z 12 na 13 lutego 1983 r. w bloku nr 2 na osiedlu XX- lecia PRL nieznani sprawcy na drzwiach wejściowych do jednego z mieszkań odbili pieczątkę o treści „Zaraz wracam Solidarność” oraz umieszczono na ścianie 7 ulotek o treści „Solidarność zwycięży”.[20] Tej samej nocy na drzwiach jednego z mieszkań osiedla umieszczono szubienicę i napis „będziesz cyganie wisiał” oraz znak Solidarności Podziemnej.[21]

11 kwietnia 1983 r. rozwieszono w 5 miejscach Iłży trójkątne tkaniny z napisem „Uwolnić wszystkich więźniów politycznych”. Tkaniny powieszone były koło szkoły podstawowej przy ulicy Wójtowskiej, przy wlocie ulicy Mostowej do Podzamcze, na ul. Powstania Styczniowego, ul. Czachowskiego, Jakub Starszego róg 1 Maja (obecnie to ul. Jakubowskiego) oraz na przewodach telefonicznych na skrzyżowaniu ul. Podzamcze z ul. Przy Murach.[22] Sprawców nie udało się ustalić.

Zbliżał się 1 maja czyli święto pracy, jedno najważniejszych świąt w PRL. Milicja w całym kraju bardzo skrupulatnie pilnowała by nie doszło do żadnych manifestacji Solidarności.

29 kwietnia 1983 r., milicja przeszukała mieszkanie na osiedlu, gdzie znaleziono znaczki, broszury wydane przez Solidarność.[23]  Zatrzymaną po przesłuchaniu wypuszczono wieczorem 1 maja 1983 r. Tego samego dnia, tuż po północy na ulicy Powstania Styczniowego zatrzymany został na gorącym uczynku  mieszkaniec tej ulicy, naklejający ulotki o treści „nie wybaczymy oprawcom ofiar czarnego grudnia – Solidarność”.  Osoba ta posiadała również przy sobie ulotki o treści „Solidarność Zwycięży”.[24]  Zatrzymany został wypuszczony dopiero po  uchylaniu przez Sąd Rejonowy w Lipsku 28.07.1983 r. aresztu na podstawie amnestii z 21 lipca 1983 r. o zakończeniu stanu wojennego.

W godzinach rannych również 1 maja 1983 r. ale na ulicy Partyzantów dwóch mężczyzn wykrzykiwało „Niech żyje Solidarność”.[25] Milicja ustaliła „sprawców” na podstawie zeznań świadków, ale nie ma informacji czy zostali ukarani za te okrzyki.

Trzy dni później zatrzymano mieszkańca Pastwisk, którego podejrzewano o kolportaż ulotek, po przesłuchaniu został zwolniony.

22 lipca 1983 roku zniesiono stan wojenny, jednak jeszcze do 1989 r. zdarzały się na terenie Iłży zatrzymania i przesłuchania osób posiadających tak zwane wydawnictwa drugiego obiegu. Osoby te jednak nie trafiały do aresztu jak to się działo podczas stanu wojennego.

Przytoczone wyżej incydenty są jedynie zarysem faktycznego sprzeciwu i oporu jaki istniał w Iłży wobec poczynań komunistycznego reżimu w okresie stanu wojennego. Dla uzyskania bardziej wyrazistego obrazu niezbędne jest przeprowadzenie gruntownej kwerendy zasobów IPN oraz sięgnięcie do materiałów wspomnieniowych wytworzonych przez uczestników tamtych wydarzeń.

                                                                                                          Jarosław Ładak

Biografia:

1. AIPN Ra 04/310 t.1-2, Akta kontrolne postępowania przygotowawczego w sprawie znieważenia pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej w Radomiu w nocy z 23-08-1982 r. na 24-08-1982 r., tj. przestępstwo z art. 284 § 2 kodeksu karnego.
2. AIPN Ra 02/26, Materiały dot. przygotowań do wprowadzenia stanu wojennego (Białobrzegi, Grójec, Iłża).
3. AIPN Ra 04/355 t.1-3, Akta kontrolne postępowania przygotowawczego w sprawie nielegalnej działalności w Iłży w nocy z dnia 18-12-1982 r. na 19-12-1982 r. polegającej na drukowaniu i rozpowszechnianiu ulotek nawołujących do organizowania akcji strajkowych przeciwko…
4. AIPN Ra 05/609 t.1-2, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim “Las”. Materiały dot. kontroli operacyjnej NSZZ RI “Solidarność” Ziemia Radomska.
5. AIPN BU 516/94, Akta tymczasowo aresztowanego-skazanego  dot. ukarany za wykroczenie z artykułu 50 ustęp 3 Dekretu o stanie wojennym z dnia 12-12-1981 r. – przebywanie bez wymaganego zezwolenia w Iłży na ul. Podzamcze 14 kwietnia 1982 r. o godz. 24:00.
6. AIPN Ki 07/276, Akta osoby internowanej w ramach sprawy obiektowej kryptonim “Jodła”.
7. AIPN Ra 04/359, Akta kontrolne postępowania przygotowawczego w sprawie kolportażu i rozklejania ulotek o treści antypaństwowej w Iłży w dniu 01-05-1983 r. przeciwko…

[1] AIPN Ra 04/310 t.1, Notatka służbowa z dn. 11.10.1982 r., s. 140.

[2] AIPN Ra 02/26, Plan przeprowadzenia operacji krypt. „PIERŚCIEN 2 ” na terenie komisariatu MO w Iłży dniu 08.12.1981 r. w godz. 17.00-23.00,  s.178-179.

[3] AIPN Ra 02/26, Decyzja Nr Kr-534-54-533, s.157.

[4] AIPN Ra 04/355 t.1, Notatka służbowa z 24.02.1982 r,. s.74-75.

[5] AIPN Ra 05/609 t.1, Sprawa operacyjnego sprawdzenia kryptonim “Las”. Materiały dot. kontroli operacyjnej NSZZ RI “Solidarność” Ziemia Radomska, Notatka służbowa z dn. 16.03.1982 s.67-68.

[6] AIPN BU 516/94 Akta tymczasowo aresztowanego-skazanego … ukarany za wykroczenie z artykułu 50 ustęp 3 Dekretu o stanie wojennym z dnia 12-12-1981 r. – przebywanie bez wymaganego zezwolenia w Iłży na ul. Podzamcze 14 kwietnia 1982 r. o godz. 24:00.

[7] AIPN Ki 07/276, Akta osoby internowanej w ramach sprawy obiektowej kryptonim “Jodła” dot. Siwiec Henryk, Wniosek o Internowanie z dn. 23.08.1982 r., s.4.

[8] AIPN Ki 07/276, Akta osoby internowanej w ramach sprawy…Świadectwo Zwolnienia Internowanego, s.13

[9] AIPN Ra 4/310 t. 2, Protokół przesłuchania świadka Jerzego M., z dn. 29.09.1982 r., s.204-207.

[10]AIPN Ra 04/355 t.1, Notatka służbowa por. Jan Wojtasa z 11.11.1982 r,. s.7.

[11] AIPN Ra 04/355 t.1, Wniosek o powołanie grupy operacyjno-śledczej dla ustalenia sprawców produkcji i kolportażu antypaństwowych ulotek oraz innych form wrogiej dzielności w Iłży, s.61-62.

[12] Informacja nr 3/82 z dn. 26.11.1982 r. od TW „Wojtek”, 123-124.

[13] Notatka służbowa z dn. 08.11.1982 r., s.144-145.

[14] AIPN Ra 04/355 t.1 Notka służbowa z dn. 02.12.1982 r., s.151-152.

[15] AIPN Ra 04/355 t.1, Protokół z odbytej narady w dn. 06.12.1982 r., 155-157.

[16] AIPN Ra 04/355 t.1, Pismo do Prokuratury w Zwoleniu z dn. 20.12.1982 r., s. 180-181.

[17] AIPN Ra 04/355 t.2, Szyfrogram z dn. 25.02.1983 r., s.7

[18] Ibidem, s. 8.

[19] AIPN Ra 04/355 t.1, Telegram z dnia 30.01.1983 r., s.224.

[20] AIPN Ra 04/355 t.1, Notatka urzędowa z dn. 14.02.1983 r., s.230.

[21]AIPN Ra 04/355 t.3, telegram nr 56/83 z dnia 13.02.1983 r., s.112.

[22]AIPN Ra 04/355 t.2, Notatka służbowa z dn. 11.04.1983 r. s.244.

[23]AIPN Ra 04/355 t.2, Protokół przeszukania osoby z dn. 29.04.1983 r. s.264-265.

[24]AIPN Ra 04/359, Szyfrogram z dn. 01.05.1983 r., s. 27-28. 

[25]AIPN Ra 04/355 t.2, Notatka służbowa z dn. 03.05.1983 r., s-230-234.