Żołnierskie groby w Iłży – mauzoleum

Mauzoleum to monumentalny grobowiec, któremu nadawane są różne formy od okazałych budowli i piramid po ziemne kopce. Iłżeckie mauzoleum nie odpowiada książkowej definicji, a termin ten przyjął się w lokalnym środowisku i odnosi się do kwatery grobów żołnierskich i partyzanckich, wydzielonej na Nowym Cmentarzu w 1969 r. Jak doszło do powstania mauzoleum w Iłży?

Po zakończeniu bitwy pod Iłżą 8-9.09.1939 r. przystąpiono do pochówków poległych. Żołnierze niemieccy chowani byli w pierwszej kolejności, dopiero po trzech dniach Niemcy wyrazili zgodę na pogrzeby żołnierzy polskich. Gorąca aura sprawiła, że ciała szybko zaczęły się rozkładać, wpłynęło to niekorzystnie na rzetelność przeprowadzanych identyfikacji.

W 1940 r. Polski Czerwony Krzyż, po zgromadzeniu informacji pochodzących od zarządów gmin powiatu iłżeckiego^[1], sporządził wykaz mogił i żołnierzy poległych w 1939 r. Zabici w iłżeckiej bitwie zasadniczo pochowani byli na terenie czterech gmin: iłżeckiej, błazińskiej, rzeczniowskiej i mirzeckiej. Oprócz tego pewna ilość rannych zmarła w przygodnych miejscach, czasami w znacznej odległość od pola bitwy.^[2]  Wykaz wymienia 53 nazwiska poległych na terenie Gminy Iłża i określa tylko cztery ogólne lokalizacje grobów: teren Iłży, „przedmieście Piłatki”, „przedmieście Kotlarki” (cmentarz przy kościółku św. Franciszka) i góra zamkowa. Wykaz nie zawiera żadnych informacji o poległych nieznanych. Uzupełnieniem wykazu jest dokument pt. Informacje zebrane w Iłży w sprawie poległych żołnierzy W.P. w okolicy, sporządzony przez pracownika Polskiego Czerwonego Krzyża E. Meissnera. Szacuje on, że w promieniu 1 km od Iłży poległo ok. 80 żołnierzy, z tego 67 zostało pochowanych na cmentarzu koło kościoła św. Franciszka. Rozszerza także listę lokalizacji mogił o cmentarz parafialny, na którym znajdowała się mogiła zbiorowa (z 5 hełmami) i kilka pojedynczych mogił żołnierzy NN oraz dziedziniec szpitala, na którym pochowano 2 żołnierzy NN. Meissner wymienia poległych pod Piłatką: kpt. Radomira Bereszyńskiego, ppor. Karola Glińskiego z 51 ppSK, ppor. Józefa Starkszala i kpr. Stanisława Moskwę. Zamieszcza także nazwiska 6 żołnierzy, którzy po bitwie leczyli się w iłżeckim szpitalu. Jeden z nich Cebul lub Cybul Stanisław zmarł i został pochowany na cmentarzu parafialnym. 

W gminie Błaziny wykaz informuje o 26 mogiłach, w tym 2 zbiorowych. Pochowano w nich 42 żołnierzy, z których 14 zidentyfikowano. Natomiast na terenie gminy Rzeczniów, 158 poległych było pogrzebanych w 18 mogiłach (w tym 2 zbiorowych, w Lesie Aleksandrowskim 138 żołnierzy i w Kolonii Pasztowej Woli 4 żołnierzy).   Zidentyfikowano tam ponad 140 poległych. Niestety 117 nieśmiertelników z Lasu Aleksandrowskiego zarekwirowali Niemcy zanim zostały one zarejestrowane przez stronę polską. Z tego powodu wykaz wymienia jedynie 25 nazwisk żołnierzy, pochowanych w gminie Rzeczniów.^[3]  

Dane o poległych z 1940 r. zawarte w wykazie i informacji Meissnera nie były kompletne. W 1941 roku Polski Czerwony Krzyż ponownie podjął starania o ustalenie liczby mogił w powiecie iłżeckim. Tym razem zwrócono się do księży proboszczów z prośbą o wypełnienie kwestionariusza, zawierającego pytania dotyczące obecności w parafiach mogił żołnierskich, danych osób w nich pochowanych oraz ewentualnego  posiadania depozytu po poległych. Nie zachował się kwestionariusz z parafii iłżeckiej, natomiast szczegółowo zostały wyliczone i zlokalizowane mogiły w parafii rzeczniowskiej. Tamtejszy proboszcz skorzystał z pomocy Zarządu Gminy, który wykonał inwentaryzację. Z tego powodu wykaz nie ograniczył się do obszaru parafii, ale dotyczył gminy Rzeczniów.  W tym czasie wyszczególniono aż 31 mogił, w których miało spoczywać 173 żołnierzy.

Największą mogiłą na terenie gminy Rzeczniów był grób zbiorowy w Lesie Aleksandrowskim (Rzechowskim). Zawierał szczątki 138 żołnierzy głównie z 12 DP, poległych 9 IX 1939 r. W 1948 r. przeniesiono pochowanych tam żołnierzy na cmentarz parafialny w Grabowcu. Prawdopodobnie w tym samym roku zlikwidowano także pozostałe groby rozrzucone po całym obszarze gminy, a szczątki z nich pochowano na cmentarzach parafialnych. Obszar gminy Rzeczniów przynależał aż do trzech parafii: rzeczniowskiej, iłżeckiej i grabowieckiej. Wiemy na pewno, że żołnierze, którzy leżeli w Kolonii Pasztowa Wola znaleźli się na cmentarzu iłżeckim. Natomiast nie znamy losu mogił z okolic Rzeczniowa. Można przypuszczać, że szczątki z nich zostały przeniesione na tamtejszy cmentarz parafialny.Ekshumacja w Lesie Aleksandrowskim w 1948 r. została przeprowadzona pobieżnie. Przez kolejne lata w okolicach dawnej mogiły odnajdywano ludzkie szczątki i fragmenty wojskowego ekwipunku. W 2018 r. na zlecenie IPN wykonano badania archeologiczne  i odnaleziono liczne drobne kości (kręgi, paliczki, żebra), kilka czaszek i nieliczne kości długie. Wydobyto także elementy umundurowania (guziki, buty) i wyposażenia (skórzane paski, bagnet) oraz rzeczy osobiste (monety, grzebienie, portmonetki, medalik, zegarek).

Odnaleziono również kilka połówek nieśmiertelników i 1 cały, z których odczytano nazwiska: Barylski Marcin, Moroziński Józef, Kozłowski Józef (zmobilizowany w Brzeżanach), Kierniew?, Galiski Józef.^[5] Wszystkie kości i artefakty  umieszczono w zbiorowej  mogile z 1948 r. na cmentarzu w Grabowcu. Zanim to jednak nastąpiło przebadano jej zawartość.  Znajdowały się tam szczątki żołnierzy pochowane w 8 dużych trumnach, które uległy już prawie całkowitemu rozkładowi. Oprócz kości zachowały się elementy umundurowania (guziki, buty, fragmenty skórzanych pasków), wyposażenia (fragmenty masek przeciwgazowych, ładownice, hełmy, wycior do karabinu, menażka) i uzbrojenia (4 granaty, amunicja, bagnet). Odnaleziono także  dwa  nieśmiertelniki z nazwiskami Michał Diakowicz i Leon Szymków.^[6]

Analizując dokumentację archiwalną i opracowania historyczne, obecnie można wymienić  ponad dwadzieścia nazwisk żołnierzy pochowanych w mogile bratniej w  Grabowcu, są to: Buczyński Michał, Barylski Marcin, Barylski Tadeusz (strz. 51 ppSk), Chamza Hrynko, Chruszcz Jan (strz. 54 ppSK), Diakowicz Michał, Dus Jan, Gąsowski Stanisław (sierż. 3 ppLeg.), Gutowski Roman (mjr), Iwaniuk Marian (Brzeżany), Kierniew, Kosiński Józef (Brzeżany), Kozłowski Józef (Brzeżany), Krupa, Mihilewicz Ignacy, Mroziński Józef, Osowski Jan, Psutka Józef (Złoczów), Szymków Leon (Brzeżany), Szwec Leon (Brzeżany), Zorniak Leon (strz., Jarosław).^[7]   

W 1948 r. uporządkowano także groby wojenne w gminie Iłża i Błaziny.   W lutym wspomnianego roku, Zarząd Miejski w Iłży sporządził wykaz grobów żołnierskich i partyzanckich.^[8]  Według wykazu w mieście i okolicach znajdowały się następujące mogiły:

1. Dwie zbiorowe mogiły na cmentarzu przy kościółku p.w. św. Franciszka (ok.100 poległych).
2. Na tym samym cmentarzu grób pojedynczy por. W. Rogosia
3. Na „przedmieściach” Piłatki – jeden grób zbiorowy (ok. 25 żołnierzy o nieznanych nazwiskach).^[9]
4. Na „przedmieściu” Piłatki – 5 grobów pojedynczych.
5. Na dziedzińcu szpitala – jeden grób zbiorowy (7 osób w tym dwóch żołnierzy).
6. Na cmentarzu parafialnym – dwa groby zbiorowe (po kilku ludzi).
7. Na cmentarzu koło kościoła Panny Marii – jeden grób zbiorowy i jeden pojedynczy.
8. Na polu obok zamku – jeden grób pojedynczy.^[10]
9. Przy drodze do figury św. Jana – jeden grób zbiorowy z 3 poległymi.
10. Na polu obok cmentarza parafialnego – dwa groby pojedyncze.

Oprócz tego na cmentarzu parafialnym znajdowało się ok. 30 grobów pojedynczych i zbiorowych cywilnych ofiar zbrodni hitlerowskich, przy Szosie Radomskiej była zbiorowa mogiła 13 żołnierzy radzieckich i 8 osób cywilnych i na ul. 11 Listopada (dziś Kochanowskiego) mogiła zbiorowa 4 partyzantów.

W 1948 roku w gminie Iłża odbyły się dwie ekshumacje. Pierwsza miała miejsce w połowie maja, druga na przełomie listopada i grudnia.^[11] Podczas obu akcji wykopano ciała 100 żołnierzy, z tego 46 zidentyfikowano. Szczątki wydobyto z następujących lokalizacji: 71 żołnierzy z cmentarza przy kościele św. Franciszka, 25 żołnierzy z Piłatki, 2 z zamku i 2 z dziedzińca szpitala.^[12]

            Na przełomie listopada i grudnia (1948 r.) odbyły się także ekshumacje na terenie gminy Błaziny, gdzie wykopano 34 ciała żołnierzy września, z których osiem zidentyfikowano.^[13] Ponieważ Błaziny należały do parafii iłżeckiej i nie posiadały własnego cmentarza, ekshumowane szczątki pochowano w Iłży.  Wspólną uroczystość pogrzebową wyznaczono na 2 XII. Z kościoła p.w. Św. Ducha, gdzie zgromadzono wszystkie trumny, o godz. 11.00 wyruszył na cmentarz parafialny kondukt pogrzebowy prowadzony przez orkiestrą. Trumny były niestandardowe, większe od normalnych. Kilka z nich zawierało w sobie szczątki nawet 15 ciał. Trumny zostały złożone w trzech mogiłach na Nowym Cmentarzu. Pierwszą z nich przeznaczono dla dwóch trumien ze szczątkami 16 żołnierzy i 3 partyzantów narodowości rosyjskiej. W drugim grobie złożono ekshumowanych z gminy Błaziny- 34 żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. (5 trumien), 72 partyzantów, w większości poległych w bitwie pod Piotrowym Polem w październiku 1944 r.  (6 trumien) oraz pięcioosobową rodzinę Łodejów (1 trumna).^[14] W trzeciej mogile pochowano szczątki 74 żołnierzy września (10 trumien) i 3 trumny indywidualne partyzantów poległych w 1944 r.

Podsumowując, 2 grudnia odbył się pogrzeb 108 żołnierzy września ze 134 ekshumowanych w 1948 r. 27 żołnierzy zostało wydobytych podczas pierwszej ekshumacji w maju (z Piłatki i zamku) i wtedy też zostali pochowani na Nowym Cmentarzu.^[15]

Nie posiadamy danych o ekshumacjach z grobów przy drodze do figury św. Jana, czy mogił koło cmentarza, które wymienia wykaz z lutego 1948 r.  Na pewno takie ekshumacje odbyły się przed końcem 1948 r., gdyż pismo Zarządu Miasta z 08.01.1949 r. informuje: Zarząd Miasta w Iłży komunikuje, że liczba ekshumowanych żołnierzy polskich na terenie Iłży wynosi 99 osób^[16], ekshumowanych żołnierzy radzieckich 16 osób, mogił zbiorowych żołnierzy polskich znajduje się 7, mogił zbiorowych żołnierzy radzieckich 1. Mogiły znajdują się na cmentarzu parafialnym i przy kościółku P. Marii w Iłży. Do ekshumacji na tutejszym terenie nic nie pozostało. (…)^[17]

Kolejne działania upamiętniające żołnierzy września miały miejsce w latach 1968-1969. Koło Miejskie w Iłży Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBOWiD) wystąpiło z inicjatywą wybudowania na cmentarzu parafialnym mauzoleum dla poległych żołnierzy i partyzantów czasu II wojny światowej. Powołano w tym celu Społeczny Komitet Upamiętnienia Miejsc Walki i Spoczynku Poległych Żołnierzy i Partyzantów w Walce z Hitlerowskim Okupantem w Latach 1939-1945 w Rejonie Iłży. Pierwsze posiedzenie Komitetu odbyło się 27.10.1968 r. W jego skład weszło 19 osób z pięcioosobowym zarządem: Radwan Aleksander (przewodniczący), Pasternak Bogdan (z-ca przewod.), Wójtowicz Halina (sekretarz), Szmit Kazimierz (z-ca sekre.), Barszcz Kazimierz (skarbnik). Kluczowym problemem przed, którym stanął Komitet było ustalenie ilości i tożsamości poległych żołnierzy. Nie przyniosły rezultatów poszukiwania w archiwach i księgach parafialnych. Zdecydowano się więc na emitowanie ogłoszeń w lokalnych i ogólnopolskich środkach przekazu zachęcających do przesyłania do iłżeckiego oddziału ZBOWiD-u informacji o biorących udział w bitwie pod Iłżą we wrześniu 1939 r. Odzewem były listy, które napłynęły z różnych stron Polski, ale ilość pozyskanych nazwisk uczestników bitwy była niewielka.

Lokalizacja mauzoleum została wyznaczona na Nowym Cmentarzu gdzie podczas II wojny znajdowały się groby żołnierzy niemieckich. Na mocy ówczesnych przepisów, państwo mogło nieodpłatnie zawłaszczyć część cmentarza wyznaniowego na urządzenie żołnierskich kwater. Komitet chciał jednak aby przejęcie zostało załatwione polubownie z ówczesnym iłżeckim proboszczem ks. Józefem Dziadowiczem. Miał on w ekwiwalencie otrzymać ogrodzenie metalowe, jednak obietnica nie została dotrzymana. W 1973 r. ks. Dziadowicz skarżył się, że ogrodzenia nie otrzymał, a na dodatek wypomniał, że został wprowadzony w błąd co do powierzchni mauzoleum.

W lipcu 1969 r. żołnierze Obrony Terytorialnej Kraju z jednostki w Zębcu przeprowadzili ekshumacje w trzech lokalizacjach: na cmentarzu parafialnym, na cmentarzu przy kościółku Panny Marii oraz z mogiły przy Drodze Strażowej (okolice Zębca). W sumie wydobyto szczątki żołnierzy i partyzantów z 15 mogił i rozłożono je w 15 ciągach grobów tworzących mauzoleum, które zostało uroczyście otwarte 19 października 1969 r. Według listy ZBOWiD-u pochowano tam 150 żołnierzy z września 1939 r., w tym 103 zidentyfikowanych, 56 partyzantów AK, 5 partyzantów BCh, 3 partyzantów AL i 10 partyzantów radzieckich.^[18] Istnieją jednak poważne rozbieżności co do liczby pochowanych tam żołnierzy i partyzantów. Przypomnijmy, że w 1948 r. na Nowym Cmentarzu pogrzebano szczątki 134 żołnierzy września ekshumowanych z Gminy Iłża i Błaziny. Złożono je w 3 zbiorowych mogiłach (jedna mogiła powstała w maju, dwie w grudniu).  Na tym samym cmentarzu istniały już 2 zbiorowe groby, w każdym po kilku żołnierzy, a na cmentarzu przy kościele Panny Marii jeden zbiorowy (20 żołnierzy) i jeden pojedynczy.^[19] Dodać należy jeszcze dwóch żołnierzy wydobytych z grobu znajdującego się przy kolejce wąskotorowej i drodze Strażowej (Lasy Iłżeckie), podczas  ekshumacji w 1969 r. Po podsumowaniu powyższych liczb możemy oszacować, że w rzeczywistości iłżeckie mauzoleum kryje ok. 170 poległych w 1939 r.

Analiza dokumentów z 1940, 1948 i 1969 r. wskazuje na różnice zarówno co do ilości zwłok jak i brzmienia nazwisk. We wszystkich wykazach przewija się 118 nazwisk poległych, którzy byli pochowani na terenie gmin Iłża i Błaziny. Wśród nich są także nazwiska kilku żołnierzy, którzy pierwotnie pochowani byli w gminie Rzeczniów, lecz ostatecznie znaleźli się na iłżeckim cmentarzu. Lista z 1940 r. zawiera 82 nazwiska, wykaz z 1948 r. 54, a z 1969 r. aż 103 nazwiska^[20]. Oprócz zidentyfikowanych osób każdy wykaz posiada pewną liczbę NN.  Jedynie 47 nazwisk powtarza się we wszystkich wykazach. W 1969 r. pojawiają się aż 32 nowe nazwiska, które nie były rejestrowane na wcześniejszych listach. Wykaz z 1940 r. zawiera 7 nazwisk, które nie pojawiają się w innych latach, wykaz z 1948 r. zawiera 4 takie nazwiska.^[21] Podsumowując, w wykazach z 1969 r. brakuje aż 15 nazwisk, które występowały we wcześniejszych zestawieniach. Obecność niektórych nazwisk jedynie w 1940 r., można wytłumaczyć ekshumacjami, które przeprowadzały rodziny poległych, jeszcze podczas wojny.  Tak było w przypadku ppor. Karola Glińskiego czy prawdopodobnie inż. Mariana Chyca. Trudno natomiast wytłumaczyć zniknięcie nazwisk wyszczególnionych na listach w 1948 r. Wtedy dokładnie określono ilość pochowanych i przyporządkowano ich do określonych trumien. Nie było możliwości, by zostali ekshumowani ze zbiorowej mogiły między 1948 a 1969 r.^[22]  Najbardziej zasmucającą konstatacją wynikającą z analizy dokumentów i informacji nagrobnych jest stwierdzenie, że nie możemy być pewni czyje szczątki rzeczywiście kryje dany grób. Podczas ekshumacji w 1969 r. przy 26 czaszkach odnaleziono tabliczki z numerami identyfikacyjnymi, którym nie przyporządkowano nazwisk. Popełniono liczne pomyłki przy instalacji tabliczek na krzyżach np. na liście ZBOWiD-u w grobie nr 13 powinny znajdować się szczątki partyzanta Lucjana Luzaka „Kosa”, tymczasem tabliczka informuje, że jest to mogiła kpr. Bolesława Pietrusińskiego; wg listy w grobie 140 spoczywa Bronisław Puchała (partyzant), na tabliczce natomiast wymieniony jest NN żołnierz WP z 1939 r.; na liście strzelec Edward Koffler pochowany jest w grobie 214, a jego tabliczka znajduje się na grobie 215.

W 1948 r. ekshumowani żołnierze byli przekładani do zbiorczych trumien (od 5 do 10 osób w jednej) i ponownie grzebani. Ich zwłoki już wtedy (9 lat po bitwie) były w znacznym rozkładzie, który postępował przez kolejnych 21 lat, do momentu budowy mauzoleum. Z pewnością w 1969 r.  właściwa identyfikacja nie była już możliwa, a ekshumujący określali liczbę pochowanych głównie na podstawie ilości czaszek. W niewielkim stopniu zachowano porządek pochówku z 1948 r. Żołnierze, którzy złożeni byli w jednej trumnie powinny być grzebane na mauzoleum w sąsiadujących ze sobą grobach, wynika to z logicznych i praktycznych przesłanek. W rzeczywistości odnajdujemy ich w różnych miejscach mauzoleum. Wyjątkiem są szczątki z trumny nr 2, należące do 6 żołnierzy, 5 z nich leży w kolejnych grobach. 

Poniżej zamieszczono tabele z nazwiskami żołnierzy wymienianych w dokumentach związanych z pochówkami w Iłży.

---

Trzecim miejscem pod względem liczebności pochówków uczestników bitwy pod Iłżą jest cmentarz w Ostrowcu Świętokrzyskim przy ul. Denkowskiej. Znajdują się tam groby ok. 30 żołnierzy, którzy jako ranni trafili do szpitala ostrowieckiego i tam zmarli.^[27]

1. Laurenty Babicz †6 IX1939 r., strz. 7 pp.
2. Bolesław Balwierz †1 X 1939 r. żoł. 74 pp.
3. Czwaczka Antoni †10 IX 1939 r. kapelan WP ze Lwowa
4. Gawron †8 IX 1939 r. plut. 54 pp.
5. Haczkiewicz Józef † 3 XI 1939 r. strz. 51 pp. z Brzeżan
6. Kowalczuk Mitrofan † 1 X 1939 r. żoł z pow. łuckiego
7. Loranty  †1939 r.,
8. Łaba Jerzy † 10 IX 1939 r. żoł. 3 komp. 7 pp.
9. Łataj Leon † 1939 r.
10. Maliński Antoni †17 IX 1939 r.
11. Marusik Wacław †14 XI 1939 r., strz. 54 pp.
12. Mazurek Jan † 14 IX 1939 r., kpr. 75 pp.
13. 3 NN żołnierzy † IX 1939 r.
14. 5 NN żołnierzy † 10 IX 1939 r.
15. Ostrowski Józef † 9 IX 1939 r. strzelec
16. Rosół Edmund † 19 X 1939 r.
17. Szafraniec Czesław † 30 IX 1939 r.
18. Szeleżyński Franciszek † 5 X 1939 r. żoł. z garnizonu Tarnopol
19. Turczyn Mikołaj † 6 X 1939 r., kanonier 12 pal
20. Turecki Ludwik † 8 IX 1939 r. por. 8 pp.
21. Wójtowicz Stanisław † 19 X 1939 r. kanonier z Podhajczyk
22. Zakrzewski Piotr † 15 IX 1939 r. por. z Bercznicy (?) k/Zbaraża
23. Żurzkowski Julian † 14 IX   1939 r.

Paweł Nowakowski

---

[1] APK, PCK Zarząd Wojewódzki w Kielcach, Listy poległych żołnierzy polskich w czasie działań wojennych 1939 na terenie Powiatu Iłża, s. 84, k. 16-18.

[2] Rannych żołnierzy transportowano do szpitali w Iłży, Ostrowcu, Wierzbniku i Radomiu. Niektórzy ranni umierali w miejscach odległych, np. Wojczuk Tadeusz przetransportowany został do Garbatki gdzie zmarł. Pochowany został w zbiorowej mogile w Molendach k/Garbatki; por. Roman Lucjan Charzewski ranny w bitwie, zmarł 7.10.1939 r. w Chełmie Lubelskim.

[3] Waleszczuk Kazimierz, Sołotki Mikołaj (Brzeżany), Gąsowski Stanisław (Hrubieszów), Mihilewicz Ignacy, Krzemiński Karol (Tarnopol), Psutka Józef (Złoczów), Poniecki Edward (54 pp.), Doliński Kazimierz (54 pp.), Zawadzki Stanisław, Dudek Wojciech, Zieliński Mikołaj, Osowski Jan, Iwaniuk Marian (Brzeżany), Adamski Jan Franciszek (52 pp.), Cuchus Stanisław (54 pp.), Kazkow Karol, Nalepa Kazimierz (Tarnopol), Bednarz Józef (Tarnopol), Plewniak Jędrzej (Złoczów), Wilczyński Jan, Duda Józef, Zak Marian, Skowroński Stanisław (lekarz), Zając Michał, Zorniak Leon.

Do pochowanych w Gminie Rzeczniów należy zaliczyć jeszcze lekarza Stanisława Kozakowskiego (pochowany w Pasztowej Woli) i  mjr. Romana Gutowskiego pochowanego w Lesie Aleksandrowskim. Nazwiska poległych pochodzą z dokumentu E. Meissnera –  AP w Kielcach, PCK Zarząd Wojewódzki w Kielcach, Listy poległych żołnierzy polskich w czasie działań wojennych 1939 na terenie Powiatu Iłża, sygn. 84.  k. 10-11.

[4] Prawdopodobnie powinno być  7

[5] B. Marczyk-Chojnacka, Sprawozdanie z prac ekshumacyjnych w Lesie Aleksandrowskim zleconych przez IPN, s. 9.

[6] Przed badaniami archeologicznymi przy grobie w Grabowcu znajdowała się tabliczka z nazwiskami 10 żołnierzy: por. Kazimierz Gliński, ppor. Jaroszyński Stanisław, strz. Barylski Tadeusz, Łopańczuk Eufemiusz, strz. Żornak Leon, strz. Wołowicz Jan, st. strz. Walus Adolf,  Kopaniecki Michał, strz. Szwec Leon, strz. Nowak Jan.

[7] Zob. artykuł internetowy Tomasza Glińskiego, Śpij kolego w ciemnym grobie  http://strzelcy-kresowi.pl/art,17,spij_kolego_w_ciemnym_grobie-0.html  (dostęp 10.12.2021). Według dokumentacji E. Meissnera z 1940 r. w zbiorowej mogile pochowany został także mjr R. Gutowski (APK, Polski Czerwony Krzyż Zarząd Wojewódzki w Kielcach sygn. 84, k. 5)., który błędnie wymieniany jest wśród pochowanych na mauzoleum w Iłży.

[8] Archiwum Państwowe w Kielcach, Zarząd Miejski w Iłży, sygn. 75, k. 3.

[9] Podczas ekshumacji ustalona nazwiska 5 z nich: (Płaszczewski Aleksander? [Płaszczyński, przypuszcza P.N.], Wolanin Stanisław, Zalejski Kazimierz, Drucker Leopold, ppor. Winkler Wacław), 20 pozostało NN.

[10] Podczas ekshumacji okazało się, że było w nim pochowanych 2 żołnierzy, kpr. Pałkowski Franciszek i NN)

[11] Jeden z dokumentów archiwalnych wskazuje konkretne daty – 15 maja i 2 grudzień. Są to raczej daty zakończenia ekshumacji, które mogły trwać kilka dnia. Tak było w przypadku ekshumacji grudniowej, która w rzeczywistości rozpoczęła się 30 listopada a zakończyła pogrzebem 2 grudnia.

[12] Na cmentarzu przy kościele św. Franciszka znajdowały się dwie mogiły zbiorowe i jeden grób pojedynczy por. W. Rogosia. W I mogile zbiorowej spoczywali: Dudziec Wojciech, Ozga Stanisław, Kinasz Michał, Dudiuk Jakub, Marynia Jan, ppor. Biłeńki Stanisław, Tomczyna Paweł, Grześkowiak Ignacy, kpr. podch. Ziółkowski Zygfryd, Maciejewski Adam Marian, Barszczowski Edward, Płaszczewski Aleksander, Harapiński Florian oraz 4 żołnierzy nieznanych; w II mogile spoczywali: Powalski Stanisław, Biskupski Józef, Koffler Edward, Gawęcki Mieczysław, ppor. Oberc Tadeusz Walenty, Opałka Henryk, Buda Władysław, Ilków Miron, Kuczera Aleksander, Zieliński Kazimierz, Hrebenyk Emilian, Niemczal Michał, Wojtakowski Bernard, Zieliński Józef, Zwolański Józef, Bilski Józef, Białkowski Tadeusz, Popiołek Jan, Dwornik Józef, Ptak Wawrzyniec, Urbaniak Wojciech, Kołtowski Kazimierz, Szuper Stanisław, Konarski Jan, Derleta Wacław Kazimierz, Dochajda Stefan oraz 27 żołnierzy NN.

[13] Z Prędocina przeniesiono ppor. Jakubowskiego i 6 NN żołnierzy; z terenu Leśnictwa Seredzice,  z oddziałów 5, 10, 18, 29, i 47 ekshumowano 7 NN żołnierzy;  z Kolonii Seredzice zabrano szczątki  Grajewskiego Alojzego i Wacha Jana; w Błazinach leżał 1 żołnierz NN; w Leśnictwie Kruki, oddział 105 spoczywał Ancarski Kazimierz; w Maziarzach, oddział 55 pochowany był Głowacki Franciszek i 8 żołnierzy NN; w Leśnictwie Bekowiny, oddział 213 leżało 2 żołnierzy NN, a w oddziale 285 Kuchta Józef; w Leśnictwie Jasieniec, odział 112 wydobyto szczątki 2 żołnierzy, Barczuka i Bojczuka i z Leśnictwa Borsuki wydobyto 2 NN żołnierzy.

[14] 21.12.1942 r.  w okolicach Marcul została rozstrzelana, prawdopodobnie na polecenie Krugera, rodzina Łodejów, matka i czworo dzieci: Wiktoria 38 l., Edward 14 l., Janina 10 l., Władysław 7 l., Stanisław 4 l.  Była to kara za działalność ojca rodziny Władysława Łodeja.

[15] Byli to: Płaszczyński Aleksander, Wolanin Stanisław, Zalejski Kazimierz, Drucker Leopold, Winkler Wacław, Pałkowski Franciszek i 21 żołnierzy NN. Z dokumentów wynika, że znaleziono 27 żołnierzy lecz pochowano 26. Zniknięcie jednego żołnierza wynikło prawdopodobnie z podobieństwa nazwisk dwóch poległych, którzy być może zostali uznani za tę samą osobę – Płaszczewski Aleksander i Płaszczyński Aleksander.

[16] Według list szczegółowej ekshumowano 100 żołnierzy.

[17] Archiwum Państwowe w Kielcach, Zarząd Miejski w Iłży, sygn. 75, k. 1.

[18] W wykazie z 1948 r. wymieniono tylko 1 partyzanta radzieckiego, w 1969 r. mamy ich aż 10.

[19] Jedną zbiorową mogiłę na Nowym Cmentarzu opisał w 1940 r. E. Meissner, pracownik PCK: Bratnia mogiła, w której umieszczono 5 hełmów żołnierskich, napis „Polnischer soldat 8” (APK, Polski Czerwony Krzyż Zarząd Wojewódzki w Kielcach sygn. 84, k. 13). Nie wiadomo czy treść tabliczki wskazuje na datę śmierci czy na liczbę pochowanych.

[20] Żadna z list nie wymienia nazwiska Jan Łęcki, które widnieje na grobie nr 213.

[21] Nazwiska 4 żołnierzy przeniesionych na Nowy Cmentarz w 1948 r., nie ujęte podczas ekshumacji w 1969 r.: Barczuk, Jakubowski Bernard, Ancarski Kazimierz, Wach Jan.

[22] Jedynie w 1951 r. ekshumowano żołnierzy radzieckich, których przeniesiono na prawosławny cmentarz w Radomiu. Partyzanci radzieccy pozostali na cmentarzu w Iłży.

[23]AP w Kielcach, Polski Czerwony Krzyż Zarząd Wojewódzki w Kielcach, Lista poległych żołnierzy polskich w czasie działań wojennych 1939 na terenie Powiatu Iłża, sygn. 84

[24] AP w Kielcach, Zarząd Miejski w Iłży, Ekshumacja zwłok żołnierzy poległych w czasie II wojny światowej, 1948 r., Wykazy imienne oraz ilościowe zestawienia żołnierzy poległych, sygn. 75.

[25] Wykaz żołnierzy Wojska Polskiego i partyzantów poległych w rejonie Iłży w okresie 1939-1945 r. [wraz z numerami grobów], fotokopia dokumentu ZBOWiD-u Iłża w posiadaniu autora.

[26] Wykaz poległych żołnierzy w dniach 8/9 września 1939 r. pod Iłżą, AP w Kielcach, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Iłży, Akta Komitetu Budowy Pomnika Mauzoleum w Iłży 1968-69, sygn. 266, k.14 oraz Protokół z ekshumacji zwłok żołnierzy i partyzantów poległych w latach 1939-1945 w walkach z hitlerowskim okupantem [kopia dokumentu w posiadaniu autora]

[27] Dane żołnierzy pochodzą z książki Teresy i Zdzisława Sabatów, Cmentarz ostrowiecki w Ostrowcu Świętokrzyskim, s. 91-93. Dziękuję Panu Zbigniewowi Pękali za udostępnienie materiału.