utworzone przez Paweł Nowakowski | 11 07 2018 | Aktualności
W związku z obchodzonym dziś Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej pragniemy przypomnieć artykuł P. Nowakowskiego, który ukazał się 5 lat temu na stronie ilza.com.pl. Obecna publikacja została wzbogacona o zdjęcia ze zbioru Pana Andrzeja Pałki, za udostępnienie, których dziękujemy.
Przez sześćdziesiąt lat rzeź wołyńska były faktem ukrywanym i przemilczanym. Dopiero w 2003 roku do ogółu społeczeństwa szerokim strumieniem dotarły informacje o tym wydarzeniu. Dla wielu z nas zaskakujący był rozmiar zbrodni dokonanej przez nacjonalistów ukraińskich. W porównaniu do mordów niemieckich czy sowieckich, mordy ukraińskie cechowało wyjątkowe okrucieństwo. Nie chodziło w tym wypadku tylko o zabicie przeciwnika lecz o zadanie mu możliwie największych cierpień. Dla banderowca przeciwnikiem była każda osoba narodowości polskiej bez względu na płeć i wiek. Świadczą o tym wstrząsające relacje świadków szczególnie te opisujące zbrodnie na niemowlętach, dzieciach i osobach starszych.
Za początek rzezi wołyńskiej uznaje się zabójstwo 155 osób w Kolonii Parośla w dniu 9 lutego 1943 r., a aktem zamykającym okres prześladowań, zabicie kilkudziesięciu Polaków na Chełmszczyźnie 18 maja 1945 r. Jednak za datę symbolizującą całe wydarzenie przyjęto 11 lipca. W tym jednym dniu zaatakowano 99 polskich ośrodków, w których zginęło ok. 9000 osób. Było to największe zmasowane i zsynchronizowane uderzenie w Polaków na Wołyniu. Dzień ten w 1943 roku przypadał na niedzielę. Zgromadzeni Polacy na mszach świętych stali się bezbronnym i łatwym łupem nacjonalistów ukraińskich. Nazwa „rzeź wołyńska” wskazuje na Wołyń jako epicentrum wydarzeń, jednak w miarę rozprzestrzeniania się pożogi, objęła ona także Małopolskę Wschodnią i wschodnią część dawnego województwa lubelskiego. W sumie straty polskie tylko w dawnym województwie wołyńskim ocenia się na 50-60 tys. zabitych. Liczba ta nie obejmuje zamordowanych przez Ukraińców na innych terenach II Rzeczpospolitej i zabójstw obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Straty materialne to zniknięcie z powierzchni ziemi ponad 2000 polskich wiosek, kolonii i futorów wraz z majątkiem i dorobkiem ich mieszkańców.
Przypadająca w 2013 roku 70 rocznica Mordów Wołyńskich jest okazją do ponownego przypomnienia i nagłośnienia tragicznych wydarzeń. Społeczność Kresowa wystąpiła do Sejmu z inicjatywą uczynienia z 11 lipca Dnia Pamięci Męczeństwa Kresów. Niestety projekt ten został odrzucony, a w przygotowanej uchwale dotyczącej zbrodni parlamentarzyści użyli ekwilibrystyki słownej aby uniknąć terminu ludobójstwo w jego właściwym znaczeniu.
Rocznica jest także okazją do przypomnienia pewnych faktów, które z punktu widzenia mieszkańców Ziemi Iłżeckiej są niezwykle ciekawe. Wielu osadników okresu międzywojennego wyjechało na tereny wschodnie II Rzeczypospolitej z województw centralnych, w tym z powiatu iłżeckiego. W okresie prześladowań przez nacjonalistów ukraińskich, zmuszeni do ucieczki z Kresów, często szukali oparcia w stronach rodzinnych swoich przodków. W dawnym powiecie iłżeckim znalazło swój nowy dom wielu uciekinierów i repatriantów. Osiedliło się w nim z terenów zaburzańskich 293 rodziny – 1317 osób, 84 rodziny otrzymały ziemię po osadnikach niemieckich głównie we wsi Gozdawa i jej okolicy. Z księgi chrztów Ekspozytury Gozdawa można dowiedzieć się z jak różnych miejscowości i parafii kresowych pochodzili powojenni gozdawianie: Adamówka, Kisielin, Brześć n/Bugiem, Nieswież, Druskopol, Lida, Wysokie Litewskie, Dereźne, Steryna k/Mińska, Smolewicze, Teklin, Wołkowysk, Wiśniowiec Wołyński, Świsłocz, Zaturce, Ziemlica, Binduga, Pisarzowa Wola, Wuła i inne. Obecny proboszcz parafii Gozdawa, ks. Gracjan Broda, zwraca uwagę na wyjątkowość swojej placówki. Zauważa, że w centrum Polski znajduje się parafia z kościołem wybudowanym przez Niemców i z wiernymi wywodzącymi się z Kresów.
Niestety zdecydowana większość osób, które przybyły z terenów wschodnich już nie żyje. Nie wiadomo czy i w jakim stopniu zadbano w rodzinach o utrwalenie ich przeżyć wojennych. Życiorysy tych ludzi są ważne nie tylko ze względów osobistych, ale również świadczą o tragicznych wydarzeniach o wymiarze historyczno-narodowym, a każda zachowana relacja wpływa na uzyskanie pełniejszego obrazu przeszłości. Poniżej przedstawiono dwa świadectwa dotyczące rzezi wołyńskiej. Pierwsze z nich pochodzi od pana Henryka Pałki, byłego mieszkańca Iłży, ojca Przewodniczącego Rady Miasta Iłży pana Andrzeja Pałki, drugie od pani Stanisławy Pałki z d. Bronickiej, bratowej pana Henryka.
W literaturze poświęconej ludobójstwu na Wołyniu znajduje się szereg relacji, w których powtarzają się z dużą częstotliwością pewne stwierdzenia i fakty. Także niektóre z nich znalazły odzwierciedlenie w niżej przytoczonych świadectwach.
Do najczęściej powtarzających się spostrzeżeń można zaliczyć:
- Wzorowe relacje między ludnością ukraińską a polską do września 1939 r.
- Pogorszenie stosunków między narodowościami po wkroczeniu Sowietów we wrześniu 1939 r.
- Pogłębienie wrogości do Polaków po wkroczeniu Niemców ( czerwiec 1941 r.).
- Gwarantowanie Polakom przez ukraińskich sąsiadów pozornego bezpieczeństwa.
- Informowanie Polaków o planowanych napadach przez prawych Ukraińców.
- Udzielanie pomocy Polakom ocalałym z pogromów przez Ukraińców.
- Chronienie się Polaków w miastach i ośrodkach, w których stacjonowały oddziały niemieckie i węgierskie.
- Wyszukane i okrutne sposoby mordów na Polakach.
- Dezinformacja prowadzona przez OUN-UPA mająca na celu uśpienie czujności i pozostanie Polaków w swoich miejscach zamieszkania.
- Znaczenie dla przeżycia nieskoszonego zboża, które wielu przypadkach umożliwiało ucieczkę.
Henryk Pałka, zdjęcie ze zboru A. Pałki.
Henryk Pałka s. Bolesława urodził się w 1933 r. Należał do trzeciego pokolenia rodziny Pałków zamieszkałych na Kresach. Jego dziadek Paweł i babcia Wiktoria przybyli z Powiśla (Słuszczyn, pow. iłżecki) na Wołyń w latach 20-tych XX wieku. Zakupili ok. 20 ha ziemi w Ośmigowiczach i rozpoczęli tworzenie gospodarstwa od podstaw. Ich syn Bolesław zamieszkał w Kolonii Adamówka, gdzie pełnił funkcję sołtysa. Dochował się czwórki dzieci: Marii, Edwarda, Henryka i Zygmunta.
Istnienie pewnego zagrożenia dla Polaków uświadomił sobie Henryk, kiedy usłyszał rozmowę swojej mamy ze znajomymi Ukrainkami. Mówiły one o spotkaniach jakie miały się odbyć między Ukraińcami i Polakami w sprawie uzgodnienia wzajemnych relacji. Po drugim spotkaniu, do którego de facto nie doszło z powodu zabicia polskich delegatów, kobiety ukraińskie były pełne obaw co do losu Polaków, powtarzając słowa „Co z wami [Polakami] będzie?”. Niedługo potem policja ukraińska wprowadziła zarządzenia zakazujące opuszczania wsi po zmierzchu. Rodzice natomiast zakazali dzieciom zbytniego oddalania się od domu. Wiosną 1943 r. fala przemocy zbliżyła się do Adamówki. W sąsiedztwie zamordowano rodzinę zamożnego gospodarza Wszoły. Powodem były zaloty jego syna do Ukrainki, która również została zabita wraz z całą swoją rodziną za przychylność Polakowi. Ludzie tłumaczyli sobie zabójatwa, jako zemstę na tzw. winowatych, czyli tych, którzy kiedyś narazili się w jakiś sposób Ukraińcom. Adamówka należała do parafii Kisielin. Z rodzinnego domu Henryka do kościoła w Kisielinie było ok. 7 km. W niedzielę 11 lipca 1943 r. na sumę na godzinę 11.00 od Pałków wybrali się ojciec Bolesław i córka Maria, która zresztą trochę się ociągała. Podczas śpiewu na wyjście, gdy przy ołtarzu był jeszcze celebrans otworzyły się drzwi i oddano starzał, który ranił p. Marka. Padł także rozkaz, aby wychodzić na zewnątrz czwórkami. Powstało zamieszanie, do Bolesława podbiegła córka z pytaniem: „Tato co robimy?” Na chwilę postanowiła podejść jeszcze do znajomych, aby poznać ich zamiary. Niestety Maria do ojca już nie wróciła. W atmosferze zastraszenia i niepewności jedni szukali kryjówek w zakamarkach kościoła, inni zdecydowali się na opuszczenie budynku. Dużej części uczestników mszy udało się dostać na piętro plebani, która połączona była ze świątynią, gdzie zabarykadowali się i skutecznie bronili przez 11 godzin, aż do przerwania oblężenia i wycofania się Ukraińców. Wśród ocalonych był także Bolesław, który wrócił do Adamówki w poniedziałek rano i powiadomił rodzinę o śmierci Marii. Jej zabójstwo widział z ukrycia Władysław Czernienko. Maria otrzymała dwa ciosy nożem, jeden w mostek drugi w brzuch. Banderowcy przed wyprowadzeniem ofiar na miejsce kaźni przymuszali je do rozebrania się. Następnie ustawiali nad wykopem i zakłuwali lub podrzynali nożami. Wiele osób skonało po jakimś czasie, niektóre zadusiły się dopiero po zasypaniu dołu ziemią.
Ruiny plebani w Kisielinie. Fotografia wykonane przez Henryka Pałkę podczas odwiedzin w rodzinnych stronach; zdjęcie ze zbioru A. Pałki
Pozostałości kościoła w Kisielinie z widocznym krzyżem na szczycie; zdjęcie ze zbioru A. Pałki
Nazajutrz po zbrodni Ukraińcy oświadczyli, że zabicie ludzi w Kisielinie było pomyłką, a bliscy mogą wykopać ciała i pochować je osobno. Były to powszechnie stosowane działania dezinformujące mające na celu uspokojenie nastrojów i powrót ocalałych z pogromu do swoich domostw, aby w niedalekiej przyszłości spróbować ponownie ich unicestwić.
W pobliżu kościoła znajdowały się dwa doły po wapnie. Oczyszczono je i złożono w nich najpierw ciała zalegające po miasteczku, następnie te z gróbu w parku dworskim. Pochówki trwały do środy. W czwartek z Adamówki do Kisielina wybrali się rodzice Antoniego Badzio, jednej z ofiar rzezi. Przechodząc przez wioskę Twerdynie dwie kobiety ukraińskie ostrzegły małżeństwo, że za chwilę Adamówka będzie zaatakowana przez upowców i przymusiły Badziów do powrotu. Z Twerdyń wyszło jeszcze jedno ostrzeżenie za sprawą Ukraińca, który aby zbliżyć się do Adamówki załadował dla niepoznaki furę niewielką ilością obornika i wyjechał w kierunku polskiej wioski. Po drodze spotkał Polaka o nazwisku Fekner, który będąc załamanym psychicznie po stracie swoich bliskich przyjął ostrzeżenie obojętnie. Badziowie jednak pospiesznie zawiadomili najbliższych sąsiadów (Królów, Miturów, Jędruszczaków i Pałków) o grożącym niebezpieczeństwie. Mały Henryk przyszedł w tym czasie do domu z pastwiska na śniadanie. Natychmiast otrzymał polecenie, aby ostrzec swojego brata i kuzyna Tadeusza Kucharczyka, którzy przebywali na łące. Gdy ponownie wracał do domu widział już wchodzących do wioski bandytów. Był również świadkiem schwytania rodziny Malinowskich – Heleny Malinowskiej z synami Januszem i Henrykiem oraz ich dziadkiem Walentym Czemerysem. Wszyscy oni zostali bestialsko zamordowani. Ocalała głowa rodziny, Władysław Malinowski, później został członkiem samoobrony w Zasmykach. Szukał on ukojenia swojego bólu w zemście. Na początku z kolegą, później samotnie robił wypady na Ukraińców, których podejrzewał o przynależność do banderowców i likwidował ich.
Rodziny ostrzeżone przez Badziów w pośpiechu opuszczały swoje gospodarstwa. Sami Badziowie nie chcieli uciekać twierdząc, że nie mają już dla kogo żyć. Wraz z nimi zginęła ich córka, która przekonywała rodziców do ukrycia się. Ukraińcy schwytali także Królów. Pałkowie mieli więcej szczęścia choć stracili nestora rodu Pawła. Swoją niefrasobliwość przypłacił życiem, gdyż będąc już ukryty wśród zbóż zauważył, że nie zabrał z domu tytoniu i wrócił się. Wraz z innymi schwytanymi zapędzony został przez oprawców do stodoły Dubiela i spalony żywcem. Gdy Polacy zorientowali się, że bandyci opuścili wioskę, niektórzy z nich zaczęli wychodzić z kryjówek i powracać do domostw, czy też do tego co po nich pozostało. Stanisław Mitura, ojciec chrzestny Henryka widział w pogorzelisku stodoły Dubiela spalone ciała powiązane drutem kolczastym. Pałkowie z domu wzięli tylko dwa chleby i dokumenty potwierdzające własność gruntów. Następnie pospiesznie opuścili zabudowania i ukryli się w zaroślach na bagnistych łąkach, gdzie spotkali innych uciekinierów. Natknęli się także na posterunek banderowców składający się na szczęście z przymuszonych do przystąpienia do bandy byłych żołnierzy sowieckich. Ci pozwolili Polakom wyjść z okrążenia. Prawdopodobnie za ten czyn zostali później zabici.
Rodzina Pałków, pierwszy z prawej Bolesław Pałka, siedzi jego żona Anna (rodzice Henryka) obok niej siostra Bolesława. W drugim szeregu od prawej stoją Wiktoria Pałka, jej mąż Paweł i ? Wójcik ( prawdopodobnie mąż siostry Bolesława); zdjęcie ze zbioru A. Pałki
Jak skomplikowane były relacje i nieprzewidywalne postawy Ukraińców niech świadczy przykład Michajło Fita, przywódcy napadu na Adamówkę. Choć przeciwny zabijaniu Polaków stał na czele bandy dokonującej mordów. Pod koniec 1942 r. zaopatrzył w broń przynajmniej dwóch swoich kolegów Polaków Czesława Pałkę i Władysława Malinowskiego, aby użyli jej do ewentualnej obrony przed pobratymcami. Zachowanie Fita jest tylko przykładem podobnych postaw wielu Ukraińców, którzy w obawie o życie własne i swoich najbliższych bali się otwarcie reagować po ludzku wobec prześladowanych Polaków, niejednokrotnie czyniąc to potajemnie. Ideolodzy spod znaku tryzuba potrafili licznych przekonać a opornych zmusić do solidarności w zbrodni. Chwała tym, którzy temu nie ulegli.
Po zbrodni w Adamówce, tak jak w Kisielinie Ukraińcy wprowadzali zamęt. Rozgłaszali, że pogromu dokonał nieznany oddział przez pomyłkę. Zachęcali mieszkańców do powrotów do swoich domów i zbierania zboża. Niektórzy z ocalonych dali się zwieść tym wyjaśnieniom i zostali zamordowani podczas następnego napadu 28 sierpnia 1943 r.
Rodzina Pałków dotarła do miasteczka Hołoby. Przy tamtejszym kościele zaopiekowały się nią siostry zakonne. Po około dziesięciu dniach za sprawą AK przerzucona została koleją do Kowla. Miasta i miejsca, w których stacjonowały jednostki niemieckie i węgierskie stały się ostoją dla Polaków. Choć Niemcy nie przeciwstawiali się eksterminacji Polaków przeprowadzanej przez nacjonalistów ukraińskich i za którą w pewnym stopniu ponosili odpowiedzialność, to jednak wobec jej niezwykłego okrucieństwa poszczególni dowódcy okazywali mniejszą bądź większą przychylność dla poszkodowanych. Wyrażała się ona w zaopatrywaniu w broń polskich samoobron czy eskortowaniu Polaków w celach aprowizacji, pomocy rannym bądź zebrania ciał pomordowanych.
Pałkowie w Kowlu zakwaterowani zostali w dawnym szpitalu żydowskim i otrzymali z niemieckich magazynów ubrania pożydowskie. Jesienią AK ponownie zorganizowała przerzut rodziny, tym razem do Generalnej Guberni. Dotarli tam na lorze pod uszkodzonym niemieckim czołgiem. W okolicach Lublina opuścili pociąg i przenocowali w pobliskiej wsi. AK zaopatrzyła ich w niezbędne dokumenty. Dotarli do Puław skąd barką dopłynęli do Solca n/ Wisłą. Zatrzymali się w rodzinnej wsi Pawła Pałki, Słuszczynie. W 1944 r wskutek zbliżania się frontu do Wisły, Niemcy wysiedlali ludność z Powiśla. Pałkowie w wędrówce na zachód na czas wakacji zamieszkali w szkole w Wiśniówku. We wrześniu otrzymali nakaz opuszczenia budynku i musieli szukać nowego lokum. Znaleźli się w Gozdawie gdzie po przejściu frontu Bolesław otrzymał od nowej władzy gospodarstwo.
Pod koniec lat 90-tych Henryk Pałka odwiedził swoje rodzinne strony. Przebywając w Kisielinie usłyszał historię o próbie usunięcia krzyża, który jeszcze góruje na szczycie ruin tamtejszego kościoła. Znalazło się dwóch „śmiałków”, którzy wdrapali się na mur i zamocowali stalową linę do krzyża. Drugi jej koniec zaczepili do ciągnika gąsienicowego. Przy pierwszej próbie obalenia krzyża ciągnik zgasł. Druga próba, zakończyła się zerwaniem linki. Prawdopodobnie większość z obecnych w tej sytuacji poczuła się nieswojo widząc w tych zdarzeniach „palec Boży”. Mimo to inicjatorzy akcji próbowali doprowadzić swój zamiar do końca proponując zawieszenie mocniejszej liny, jednak nie znaleźli już chętnych do wspinaczki na mury i zaczepienia jej o krzyż.
Krzyż na kisielińskim kościele; źródło: www. radiomaryja.pl, fot. Magdalena Palembas
Notatka Henryka Pałki o próbie usunięcia krzyża; ze zbioru A. Pałki
Drugie świadectwo pochodzi od Pani Stanisławy Pałki z d. Bronickiej. Ponieważ pani Stanisława urodziła się w marcu 1943 r. nie może pamiętać tragicznych wydarzeń na Wołyniu, choć niewątpliwie przeżyła je. Przytacza jedynie relacje przekazane przez rodzinę.
Ojciec i matka z dziada pradziada pochodzili z Kresów. Broniccy mieszkali w Pisarzowej Woli (gm. Werba). Była to wioska zamieszkała w 2/3 przez Ukraińców, resztę mieszkańców stanowili Polacy. Do września 1939 r. relacje między nacjami układały się wzorowo. Wyrazem tego był zwyczaj brania w kumy przez polskie rodziny ukraińskich znajomych. Tak było również w przypadku Stanisławy Bronickiej, której chrzestną matką została Ukrainka Tekla Smolar. Być może ten wybór zaważył na ocaleniu Bronickich. W sierpniu 1943 r. Tekla przypadkiem podsłuchała banderowców ustalających ostatnie szczegóły przed napadem na Pisarzową Wolę. Natychmiast powiadomiła swoich polskich sąsiadów o planowanym ataku, ci z kolei ostrzegli dwie inne rodziny. Postanowiono uciec z wioski lecz by nie wzbudzić podejrzeń nie wzięto żadnego dobytku tylko narzędzia symulując zamiar wykonania prac polowych. Szczęśliwie uciekinierzy dotarli do Bielina i poprosili o ochronę u stacjonujących tam Niemców. Ci wystawili im przepustki umożliwiające udanie się na zachód. W Dubience nad Bugiem Broniccy zatrzymali się do momentu zbliżenia się frontu po czym zostali wysiedleni za Wisłę. Wyzwolenia doczekali w Wiśniówku k/Ludwikowa (pow. iłżecki). Na stałe w nowej Polsce zamieszkali w okolicach Hrubieszowa. Część rodziny pozostała jednak w Gozdawie. Było to okazją do odwiedzin podczas których Stanisława poznała przyszłego męża Zygmunta Pałkę (brata Henryka). Pod koniec lat 60-tych odnalazła na Ukrainie swoją matkę chrzestną i zaprosiła ją do Polski wraz z wnuczką. Rewizytę złożyła w 1973 r. Odwiedziła wtedy wielu ludzi i miejsc związanych tragicznymi wydarzeniami 1943 r. Spotkała się m.in. ze swoją stryjenką, która pozostała na Ukrainie. Ciepło została przyjęta w domu swojej chrzestnej Tekli. Jej matka zapewniała, że modliła się o nich [Bronickich] cały czas. Byli też jednak tacy, którzy bali się spojrzeć w oczy „Polaczki” i unikali spotkania z nią.
Co do pamiątek materialnych, niestety żadne z nich nie zachowały się. Tam gdzie kiedyś znajdował się rodzinny dom rosła tylko samotna wiśnia.
Jak zaznaczyłem we wstępie do relacji pani Stanisławy, wydarzenia z 1943 r. poznała ona z opowiadań swoich bliskich. Jedną z nich była kuzynka Amelia Steczuk, która jako czteroletnia dziewczynka przeżyła własną śmierć. Ze względu na niezwykłość tego świadectwa należy je przytoczyć.
Amelia z siostrą Bronisławą i rodzicami mieszkała w Wydżgowie (gm. Olesk, pow. Włodzimierz). Pod koniec sierpnia 1943 r. wioska została ostatecznie oczyszczona z Polaków. Wydarzenie to prawdopodobnie zaskoczyło rodziców dziewczynek podczas pracy w polu, gdzie natychmiast się ukryli. Córki w tym czasie przebywały w domu lub w jego pobliżu. Nietrudno wyobrazić sobie co w takiej sytuacji czuli rodzice. Z pewnością łudzili się, że może unikną one spotkania z upowcami, a jeżeli nawet tak się stanie to zostaną oszczędzone. Rzeczywistość jednak okazała się okrutna. Obie córeczki miały zostać uśmiercone przez uderzone łopatą w tył głowy. Po zadaniu ciosów przez oprawcę zostały wrzucone go dołu po ziemniakach i przysypane ziemią. Po bliżej nieokreślonym czasie Amelka, która leżała na Broni ocknęła się i wydostała na powierzchnię. Oszołomiona doszła do gospodarstwa Ukraińców. Wskutek urazu głowy i szoku straciła mowę. Sąsiedzi schowali ją w piwnicy i zawiadomili Polaków, że mają ocalałą dziewczynkę. Następnej nocy pojawił się jakiś mężczyzna i zabrał dziecko w bezpieczniejsze miejsce. Z czasem Amelka odzyskała mowę lecz była ona zaburzona. Szczęśliwie odnaleźli się także jej rodzice. Po wojnie Steczukowie osiedlili się na ziemiach odzyskanych. Urodziło im się jeszcze dwoje dzieci, dziewczynce nadali imię Bronisława.
utworzone przez Paweł Nowakowski | 6 06 2018 | Aktualności, Historia Iłży, Iłża, zamek
Powszechnie znane są trzy historyczne legendy objaśniające pochodzenia nazwy miasta. Każda z opowieści posiada różne
Drzeworyt Zbigniewa Rychlickiego do legendy Jej łza w zbiorze Klechdy domowe
główne bohaterki, które w odmiennych okolicznościach doprowadzane były do rzewnego i obfitego płaczu. Wszystko to działo się w cieniu odwiecznej zamkowej wieży i wydaje się, że bez tej budowli nie mogłoby się stać to co się stało. Pośrednio, istnienie stołpu było przyczyną wylewania łez, czy to przez uwięzioną Dobiesławę, czy księżniczkę zamienioną w kaczkę, czy wreszcie przez matkę opłakującą tragicznie zmarłego syna.
Okazuje się, że istnieje kolejna, czwarta historyczna legenda, która z niewiadomych przyczyn znikła z pola widzenia. Jednak jej reminiscencje możemy odnaleźć we współczesnych interpretacjach legend iłżeckich nawiązujących do skarbów ukrytych na zamku. Wątek ten poruszany był m.in. przez Zenona Gierałę w Baśniach i legendach ziemi radomskiej, Grażynę Rożek i Małgorzatę Kosel w Legendach iłżeckich czy przez Bartłomieja Sala w Legendach zamków świętokrzyskich.
Utarło się powiedzenie, że w każdej baśni jest ziarno prawdy. Jak je odnaleźć w iłżeckich legendach? Można założyć, że to o czym najczęściej się wspomina ma znamię prawdy. Spróbujmy rozpoznać wspólne elementy występujące we wszystkich wersjach. Bez trudu możemy dostrzec, że są nimi wieża (zamek) i łzy. Każda legenda podkreśla pierwszeństwo zamku od miasta, gdyż on już istniał kiedy osada nie miała jeszcze nazwy. Właśnie w starszeństwie twierdzy możemy rozpoznać pierwsze ziarenko prawdy i na pewno chodzi tu bardziej o pierwotność decyzji wzniesienia budowli niż jej rzeczywiste zrealizowanie. Można powiedzieć, że pomysł budowy twierdzy narodził idę nowej lokacji miasta, był miastotwórczy.
Drugie ziarenko prawdy ukryte jest w naturze łez, które są wodą. Wśród czterech historycznych legend trzy z nich wymieniają łzy jako przyczynę powstania rzeki i nazwy miasta. Tak w istocie postępował proces nazwotwórczy. Najpierw uformowało się miano rzeki (Izłża) wynikające z jej charakteru (wypływająca z kałuży), a dopiero później od niej utworzono nazwę osady. W rzeczywistości rzeka – woda jest autentycznym źródłem nazwy Iłży.
Ilustracja Witolda Vargasa do legendy o Iłży w książce Legendy zamków świętokrzyskich
Poniżej zamieszczono odpis czwartej legendy z miesięcznika geograficzno-etnograficznego Wisła, t. 14, z. 3 z 1900 r. Jest to transkrypcja opowieść Tomasza Warylaka z Błazin Dolnych wykonana przez Mariana Kucza.
Były to już dawne czasy, kiedy jeszcze ani o Iłży , ani i Błazinach , ani o Seredzicach żadnego słuchu nie było. W tych miejscach były tylko lasy, góry i wąwozy nieprzebyte. Na górach rosły wiekowe drzewa, a w kotlinach były mokradła i grząskie bagna. Chodzić tam było niebezpiecznie, bo w puszczach ciągle coś straszyło, ludzi do bagien ciągało, albo z góry na dół zrzucało. Ludzisków było niewiele, a ci co byli, po głębokich borach siedzieli, smołę i dziegieć pędzili, węgle kurzyli, jak umieli pracowali i Pana Boga chwalili. Maziarze i węglarze, starzy a wypraktykowani, mieli się niezgorzej, gdyż towar swój w dalekich stronach zbywali. Ale i biedaków nie brakowało także.
Do takich właśnie należał Jasiek z Kruków (osady leśnej), który umiłował ogniście urodną Marysię, jedynaczkę bogatego Macieja z Borciuchów (właściwe Borsuki, również osada leśna). Jasiek był chłopak wesoły dziarski i pracowity. Zawsze pierwszy do roboty i do ochoty, nawet na skrzypkach różne obertasy umiał wyrzynać. Wszyscy Jaśka lubili, a najwięcej pono Marysia lgnęła do niego. Na nieszczęście jednak, stary Maciej ani słyszeć nie chciał o tym kochaniu, a nawet zapowiedział Jaśkowi, że dopóki czapki pełnej pieniędzy złotych mieć nie będzie, ani się na oczy pokazać mu nie wolno. Płakał Jasiek, płakała i Marysia; ale ani płacz, ani prośby wzruszyć starego Maćka nie zdołały.
W czasach owych, od chałupy do chałupy, od jednej do drugiej osady, po puszczy leśnej rozrzuconych, włóczyła się Kunda (Kunegunda), siwa i garbata, jak świat stara czarownica. Baba widocznie ze złym trzymała, gdyż w ciągłym wędrowaniu nie miała żadnych przeszkód, a wielu ludziom płatała różne psoty i figle. Lękali się jej wszyscy, jak ognia, gorzej moru i powietrza.
Jakoś na zaraniu Kunda przywlekła się do budy Jaśkowej. Chłopak chciał uciec, gdy starą czarownicę ujrzał, ale baba za kraj kapoty go przytrzymała i rzecze: „Wiem ja, chłopczyku, czego ci potrzeba dla Twojej Marysi …. Gdy pier
Legendarna iłżecka kaczka w rzeźbie Norberta Jastalskiego (foto. N. Jastalski)
wszy kur zapieje, wleź rakiem na szczyt Siwuli; znajdziesz tam drzwi do lochu ze skarbami, które ci się same otworzą. Pamiętaj jednak brać tylko to czego stary Maciej od ciebie żąda, inaczej w nieszczęście wpadniesz.
Baba odeszła, a Jasiek jął rozmyślać: czyby nie skorzystać z rady czarownicy?… Strach był wielki, ale kochanie pono jeszcze silniejsze, bo gdy pierwsze kury zapiały, już Jasiek był na wskazanym miejscu i rakiem wdrapywał się na Siwulę. Prędzej niż myślał, znalazł się Jasiek tuż przy furcie żelaznej. Drzwi otworzyły się same, a dygocący od strachu parobczak ujrzał się w lochu, zasypanym kupą pieniędzy złotych i skarbów. W głębi, na łańcuchu, pies czarny błyszczącymi ślepiami całe wnętrze lochu oświecał. Chłopaczysko, pomimo strachu, napełnił czapkę aż po brzegi dukatami i wybiegł. Jednak przy progu zatrzymał się zdyszany, bo z radością zobaczył, tuż przy furcie, wiszące na haku skrzypce prześliczne ze smyczkiem i kalafonią, a obok na wstążce czerwonej – parę złocistych pierścieni. Pokusa była wielka. Skrzypce, które miał w domu, były stare klekoty, a wstęga i pierścienie czyż nie przydadzą się Marysi?… I zapominając o przestrodze Kundy, wziął skrzypki, wstęgę z pierścieniami zawiesił sobie na szyi i wesoły powędrował ku domowi. Ale zaledwie zbiegł z Siwuli[1], naprzód skrzypce, kalafonia i wstążka , a w mig i całe odzienie na nim gorzeć poczęło. Nawet „Jezus-Marja” krzyknąć nie zdążył i w strasznych męczarniach życia dokonał.
Na drugi dzień ludziska aż po szyję opalonego trupa u podnóża góry znaleźli , a gdy nieszczęśliwego Jaśka w nim poznali, i Marysia się o tym dowiedziała, to tak rzewnie nad trupem Jaśkowym płakać zaczęła, że z jej łez rzeka popłynęła i do dzisiaj płynie.
Rzekę tę i miasto, co przy tej rzece stanęło, ludzie „Jej – łzą” albo „Ilzą” nazwali; dopiero potem już szlachta po swojemu „Iłża” je nazwała.[2]
[1] Nazwa jakoby tej góry, na której dzisiaj znajdują się zwaliska zamku przy Iłży.
[2] Podanie powyższe spisaliśmy z opowiadania Tomasza Warylaka z Błazin Dolnych, także i przez innych iłżan bez żadnych odmian powtarzanego.
Paweł Nowakowski
utworzone przez Paweł Nowakowski | 23 05 2018 | Aktualności
Podczas powstania listopadowego, 10 sierpnia 1831 roku Iłża stała się teatrem działań wojennych. Na skutek ostrzału prowadzonego przez Rosjan, miasto ogarnął pożar, który strawił je doszczętnie.[1] Spłonęły wówczas księgi miejskie Iłży – co jest bez wątpienia niepowetowaną stratą dla historyków. Przysparza to niemało kłopotów tym, którzy chcieliby spisać nazwiska kolejnych burmistrzów Iłży. Czasem jednak z innych źródeł udaje się zrekonstruować część tej wiedzy. Przeglądając akta metrykalne Iłży natrafiłam na nazwisko Tomasza Grajewskiego, którego w 1797 roku tytułuje się – praeses Ilzae. Czyniłoby go to najdawniejszym znanym burmistrzem, dotąd nieznanym. Co więcej, jest on także protoplastą wszystkich żyjących później iłżeckich Grajewskich.
Akt ślubu rodziców Tomasza z 23 lutego 1757 r. [fot. B. Pławska]
Akt ślubu Tomasza i Konstancji Dąbrowskiej z 25 czerwca 1786 r. [fot. B. Pławska]
Tomasz i Apolonia odeszli z tego świata nagle, w odstępie kilku miesięcy w 1815 roku. On miał 55 lat, ona 45. Pozostawili kilkoro dzieci, które stały się początkiem rozgałęzionej rodziny Grajewskich z Iłży.
Dzieci Tomasza i Anastazji Grajewskich:
Pierworodny Grajewskich, Jacek, pracował jako ekonom plebański we Wszechświętych[2], jednak owdowiawszy przedwcześnie w 1811 roku powrócił do rodziców, do Iłży. Ponownie się ożenił, z Marianną Mirowską (pamięci jej ojca poświęcono tablicę w kościele). Wiadomo, że w 1824 roku posiadał nieruchomości na terenie Iłży – obecnie oznaczone jako Rynek 7 (zapewne ówczesny “dom w Rynku nr 8”, odziedziczony przez Jacka po ojcu), Błazińska 8 oraz Błazińska 10. Jacek Grajewski zginął w pożarze Iłży w 1831 roku, mając niespełna czterdzieści lat, pozostawiwszy liczne małoletnie dzieci.
Kolejny z braci, Mikołaj, poszedł w ślady ojca i poślubił dziewczynę z Bodzentyna. Ta umarła w połogu, osierociwszy Tomasza Szczepana Grajewskiego (tego, który w 1865 roku sądzony będzie w Procesie Szesnastu z Iłży). Mikołaj ożenił się ponownie, i całe szczęście, ponieważ jego wnukiem z tego małżeństwa był m.in. generał “Bończa” Załęski.[3] Trzeci, Ignacy, urodził się jako bliźniak, ale jego brat Walenty zmarł w niemowlęctwie. Ignacy poślubił pannę Joannę Gawlikowską. Doczekali się licznych dzieci, ich córka Marianna wyszła za Jana Huntera i razem z nim ufundowała posadzkę w kościele w Iłży, a prawnuk Ignacego walczył w Powstaniu Warszawskim.
Akt chrztu Ignacego z 15 lutego 1797 r., gdzie Tomasz Grajewski jest tytułowany “Consul Ilzae” [fot. B. Pławska]
Ks. Józef Urbański, portret z zakrystii kościoła farnego w Radomiu [fot. P. Nowakowski]
[1] Więcej o bitwie pod Iłża w 1831 roku można przeczytać tutaj: http://www.ilzahistoria.pl/aktualnosci/bitwa-i-pozar/
[2] Miejscowość w Świętokrzyskim, pow. opatowski, gm. Sadowie.
[3] 1919-2009, generał brygady Wojska Polskiego, dowódca oddziałów partyzanckich NSZ i AK. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Za%C5%82%C4%99ski
[4] Józef Urbański był również prefektem gimnazjum w Radomiu i inicjatorem budowy katedry radomskiej; pod koniec życia wycofał się na probostwo w Przysusze, gdzie zabrał również swoją owdowiałą matkę.
Nagrobek Romana Grajewskiego zm. w 1899 r., Stary Cmentarz w Iłży [fot. P. Nowakowski]
Nagrobek Apolonii z Grajewskich zm. w 1887 r., Stary Cmentarz w Iłży [fot. P. Nowakowski]
Barbara Pławska
utworzone przez Paweł Nowakowski | 26 04 2018 | Aktualności
Osiadłości i grunty Iłży
Historyczne nazwy własne, tak jak zabytki czy dzieła sztuki, stanowią część dziedzictwa kulturowego, które podlega ochronie i powinno być kultywowane. Są bogactwem nader często niedostrzeganym i niedocenianym, a przecież brzmienie toponimów jest unikalne, co nadaje im szczególną wartość. Ich etymologia została ukształtowana przez specyficzne warunki społeczne, historyczne i geograficzne, związane z danym miejscem. Niektóre toponimy, wskutek zniszczenia świadectw materialnych, są jedynymi głosicielami przeszłości i dawności danego obszaru. W ten sposób łączą historię z teraźniejszością, stare z nowym. Aby jednak nazwy historyczne żyły muszą istnieć w przestrzeni, trzeba je używać i przypominać wciąż nowym pokoleniom. Dlatego inicjatywa Stowarzyszenia Iłża 2039, o umieszczaniu historycznych nazw placów miejskich i podmiejskich na tabliczkach z numerem domu i nazwą ulicy, jest godna poparcia. Nie można pominąć wydźwięku estetycznego, który łączy się z tym projektem. Idea jednorodnych tabliczek z akcentem lokalnym jest znamieniem integralności, tożsamości miasta i świadomości historycznej mieszkańców.
Na wstępie parę słów o nazwie projektu – Dzielnice Iłży. Dla większości z nas jest oczywiste, że chodzi o potoczne rozumienie terminu dzielnica, jednak jak pokazała dyskusja na fb można mieć do tego pojęcia mniej lub bardziej uzasadnione zastrzeżenia. Z tego powodu zrezygnowalibyśmy ze stosowania określenia dzielnica. Wydaje się, że bardziej adekwatne będzie wybranie jednego z terminów, pojawiających się w XIX wiecznych iłżeckich dokumentach, np. siedlisko, osiadłość lub plac. Są to pojęcia dawne, współcześnie nie sformalizowane administracyjnie, tym samym pasujące do historycznych toponimów.
Stowarzyszenie Iłża 2039 zaproponowało podział Iłży na (dzielnice) osiadłości. Oczywiście jest to dopiero przyczynek do dyskusji. Pierwsza uwaga, jaka nasuwa się po analizie planu, to bardzo duża liczba siedlisk i przypadkowy przebieg ich granic. Jest to konsekwencja założenia, że należy dzielić całą przestrzeń miasta. Ten sposób podejścia naraża jednak na zafałszowanie historycznych podziałów, ponieważ nie znamy dokładnych zasięgów większości osiadłości. Przyjąć należy raczej zasadę, że wprowadzamy do przestrzeni nazwy tylko tych osiadłości, których zasięg możemy ogólnie zweryfikować w źródłach historycznych lub racjonalnie uzasadnić odrębnością architektoniczną, funkcjonalną, jednorodnością obszaru lub położenia. Krótko mówiąc nie powinniśmy dążyć do całkowitego i dokładnego rozparcelowania Iłży, gdyż nie ma do tego podstaw.
Brak sąsiedztwa historycznych siedlisk wiąże się z naturalnym procesem rozwoju miasta i przechodzenia nazw osiadłości w nazwy ulic. Zmieniało to w kolejnych pokoleniach świadomość postrzegania nazwy, ograniczając jej rozpiętość zasadniczo do ciągu komunikacyjnego (Podzamcze, Kaleta, Wójtowska). Urbanizacja była także przyczyną wkraczania osadnictwa na tereny ściśle rolne i dlatego też dawne nazwy gruntów ornych czy łąk stawały się nazwami ulic. W ten sposób powstały ulice Zawady, Pankowszczyzna czy Krzemieniec. Niektóre, „silne” osiadłości z ulicą o tej samej nazwie nadal jednak funkcjonują w świadomości przede wszystkim jako przestrzenie.
W ustaleniu nazw i położenia siedlisk i gruntów wykorzystano: Mapę Miasta Narodowego Iłża (1824), Mapę Realności do Miasta Narodowego Iłży należących (1824 r. ), Plan Oryginalny Iłży (1834) oraz Rejestr pomiaru realności do Miasta Narodowego Iłża oraz kilka innych planów, map i opracowanie A. Bednarczyka, Iłża wczoraj i dziś.
Rejestr pomiaru realności dzieli obszar miasta na: nieużytki (ulice, place, jeziora, budynki, cmentarze), grunty orne, łąki i ogrody. Wśród Łąk wymienia: Myłnicę, Biskupiec, Blich, Kaletę, Za Panną Maryją, Przy ul. Panny Maryi, Przy ul. Spadek, Pasternik, Przy ul. Chwałowskiej; do gruntów ornych zalicza: Za św. Leonardem, Biskupiec, Maleniec, Za Panną Marią, Nad Kluskowym Borkiem, Za Św. Duchem, Przy Młynie Wójtowskim, Blich, Czarne Pole, Wodąca, Od Zapłocia, Krzemieniec, Ku Cegielni, Pankowszczyznę, Za piecem Wapiennym, Za Cegielnią, Od Zapłocia; ogrody nazwano: Przy ul. Panny Maryi, Przy ul. Bodzentyńskiej, Przy Fabryce, Zawady, Przy ul. Wójtowskiej, Przy ul. Spadek, Uliczański, Przy Wapienniku, Kaleta, Pankowszczyzna, Stok i Woda, Nad Jeziorem, Za Kanonią, Przy ul. Poprzecznej, W Tyłach; na nieużytki składały się m.in. 23 ulice.
Rejestr wymienia jeszcze takie osobliwe przestrzenie jak: Doły zwane Góry za Panną Marią, Lisie Jamy, Doły Żuczkowice, Doły za Św. Duchem i Piaski u Biskupca.
Jak wykazano wyżej, przedstawiając toponimy z Rejestru osiadłości w 1824 r., Iłża miała znaczną liczbę siedlisk i pól. Z praktycznych powodów nie mogą one wszystkie wrócić do przestrzeni miasta. Poza tym posiadamy również nazwy pochodzące z innych okresów. Stoimy zatem przed koniecznością dokonania wyboru. W zaproponowanej niżej liście pominięto toponimy areałów rolnych nie posiadających zabudowań (Za Św. Duchem, Wodąca, Blich i Myłnica lub Młynica), a także tych, które w większości znajdują się dzisiaj poza Iłżą (Cegielnia, Gaj). Lista nie uwzględnia również siedlisk, na obszarach których powstała tylko jedna ulica o tej samej nazwie (np. Zawady, Podzamcze, Zamłynie).
Na liście natomiast znajdują się toponimy, których przybliżony zasięg możemy określić na podstawie dokumentów archiwalnych lub racjonalnie uzasadnić.
Ze względu na ograniczenie czasowe nie przeprowadzono wnikliwej kwerendy źródeł związanych z nazewnictwem iłżeckich siedlisk i gruntów. Oparto się głównie na wybranych materiałach z AP w Kielcach i Radomiu. W związku z tym kwestia iłżeckich toponimów jest nadal szeroko otwarta, a poniższe propozycje nie mają charakteru arbitralnego lecz są jedynie głosem w dyskusji.
Siedliska Iłży
- W Murze – termin ten nie był nazwą własną lecz w XIX wiecznych dokumentach stosowany był jako synonim właściwego miasta, czyli tego, które znajdowało się wewnątrz murów obronnych. Jest to bardzo ważne rozróżnienie, które dzisiaj jest niezauważalne. Jedynym terminem określającym tę przestrzeń była nazwa – Iłża. Oczywiście można użyć innych określeń niż W Murze, takich jak Centrum czy Śródmieście, lecz wydaje się, że są zbyt powszechne i wielkomiejskie. Co do nazwy Stare Miasto, jest ona zarezerwowana dla innej części Iłży.
Frag. Mapy Miasta Narodowego Iłża (1824)
(źródło: AP w Kielcach)
- Wzgórze Św. Leonarda – nazwa pochodząca od wezwania kościółka, który do ok. 1780 r. znajdował się w tym miejscu. Granice siedliska od północy i wschodu wyznaczają cechy fizyczne terenu, od południa i zachodu mają zasięg umowny. Tutaj znajduje się cmentarz i szpital
- Koński Targ – nazwa placu (ulicy), która pojawia się na początku XIX w. Była to główna przestrzeń handlowa miasta do II wojny światowej. Jego plan i dokładny zasięg znamy z Rysu Sytuacyjnego z 1837 r. W naszej propozycji granice Końskiego Targu zostały nieco zmodyfikowane ze względu na sąsiedztwo z zabudową siedliska (W Murze). Na K.T. składa się ul. Kochanowskiego, płk. Muzyki (do mostu) i Plac 11 Listopada, ale tylko część północna i wschodnia. Pierzeja południowa placu przypisana jest siedlisku W Murze.
Frag. Rysu sytuacyjnego Zielińskiego z 1837 r, z Końskim Targiem (źródło: AP w Radomiu)
- Za Świętym Leonardem – pola za miastem rozciągające się po jego zachodniej i północnej stronie. Rozpoczynały się prawdopodobnie od wąwozu za szpitalem i kończyły na dzisiejszej ulicy Polnej. Na zachodzie dochodziły do dóbr pakosławskich a na południu do Zuchowca.
- Domki – potoczna nazwa osiedla domków jednorodzinnych, która pojawiła się ok. lat 70. ubiegłego wieku. Jest to siedlisko o jednolitym charakterze architektonicznym, które zostało wzniesione na Wzgórzu św. Leonarda. Ograniczone jest od południa wąwozem Zuchowiec, od północy cmentarzem, a o wschodu ul. Powstania Styczniowego (dawniej Zuchowiec). Granicę zachodnią wyznacza zasięg zabudowy.
- Zuchowiec – obejmuje głownie wąwóz Zuchowiec i jego zbocza. Do siedliska zaliczona została także część dawnej ul. Zuchowiec (dziś Powstania Styczniowego).
- Osiedle Zuchowiec – najmłodsze osiedle mieszkaniowe Iłży, zawarte między ulicami Seredzki Trakt – Powstania Styczniowego i Bodzentyńską. Granice od strony południowej wyznacza zasięg osiedlowej zabudowy (garaże).
- Osiedle Staszica – największe i najludniejsze osiedle mieszkaniowe miasta, którego początki sięgają pierwszej połowy lat 60. ubiegłego wieku. Z tego powodu nazywane w dobie socjalizmu Osiedlem XX lecia PRL. Używano także adresu ul. Seredzka i Spadek. Na terenie osiedla znajdowała się niegdyś Kanonia, czyli gospodarstwo należące do dóbr kościelnych. Znaczna część siedliska wybudowana została na gruntach zwanych Zawada.
- Pankowszczyzna – siedlisko w południowej części miasta nad Iłżanką i przy ul. Błazińskiej.
Frag. Mapy Realności do Miasta Narodowego Iłża należących (źródło: AP w Kielcach)
- Wapiennik – siedlisko, którego nazwa powstała w okresie międzywojennym z powodu założenia na tym terenie zakładów wydobywających i wypalających wapień. Jego zasięg pokrywa się z polami, które na mapie z 1837 r. nazywają się Ku Miastu.
- Krzemieniec – dawne pola rozciągające się na wysoczyźnie po wschodniej stronie miasta. Nazwa pochodzi od krzemienia, który w tym miejscu obficie występował.
Frag. Mapy Realności do Miasta Narodowego Iłża należących z Krzemieńcem (źródło: AP w Kielcach)
- Stare Miasto – pierwotna lokacja miasta. W jej skład wchodzi Kościół Matki Boskiej Śnieżnej, cmentarz i Kopiec Tatarski oraz prawy brzeg Iłżanki w kierunku Chwałowic. Badania archeologiczne potwierdziły, że to miejsce było kolebką iłżeckiego osadnictwa. Z siedliskiem łączy się nazwa ulicy – Staromiejska.
- Za Panną Marią – pola rozciągające się między ulicami Wołyniaków, Staromiejską i granicą miasta od strony Chwałowic.
- Kluskowy Borek – malowniczy wąwóz wcinający się w wysoczyznę od strony wschodniej miasta.
Frag. Mapy Realności do Miasta Narodowego Iłża należących z Kluskowym Borkiem (źródło: AP w Kielcach)
- Pasternik – niegdyś nazwa łąki. Wymieniona w planie Rys sytuacyjny z 1837 r.
- Biskupiec – pola rozciągające się za dzisiejszą ul. Polną do granicy z polami krzyżanowickimi.
- Czarne Pole – nazwa gruntów ornych najdalej wysuniętych na zachód, przy ul. Kampanii Wrześniowej. Większa część historycznego Czarnego Pola należy obecnie do Piłatki.
- Sztynderka – w gwarze wielkopolskiej i śląskiej oznacza wieszak. Nazwa po raz pierwszy pojawiła się na Mapie Miasta Narodowego Iłża z 1824 r., parcela o nr 389. W 1860 została wydzierżawiona Sunderlandom.
Frag. Mapy Miasta Narodowego Iłża z 1824 r. z gruntem Sztynderka (źródło: AP w Kielcach)
Plan gruntów należących do fabryki fajansu: a – budynek fabryki, p2 – Sztynderka (źródło: AP w Radomiu)
Paweł Nowakowski
link do mapy z zaproponowanymi osiadłościami:
https://www.google.com/maps/d/u/1/edit?hl=pl&mid=1AakeYg-bLaZ16wEhS2UnXoxYuqB5htam&ll=51.16784330286694%2C21.240516364300902&z=14
utworzone przez Paweł Nowakowski | 19 01 2018 | Aktualności, informacyjna, zamek
W związki z zawiadomieniem burmistrza Iłży i Rady Miejskiej o złym stanie technicznym fragmentu kurtyny zachodniej, znajdującym się nad domostwami przy ul. Podzamcze 18, 20, 22, 24 zamieszczamy na naszym portalu zdjęcia przedstawiające problem. Fotografie pochodzą ze strony fb Zamek Iłża.
Paweł Nowakowski
